Verslag vijfde lezing This Is Film!

De komende maanden doet de Filmkrant verslag van de openbare collegereeks This Is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over filmrestauraties en filmerfgoed. In de vijfde bijeenkomst sprak Amy Heller, medeoprichter van Milestone Films, over de (her)uitbreng van filmisch erfgoed op dvd of blu-ray en in de bioscoop.

In haar introductie benadrukte Eye-conservator en UvA-hoogleraar Filmerfgoed Giovanna Fossati de mentaliteitsverandering die plaatsvond bij filmarchieven met betrekking tot het toegankelijk maken van filmerfgoed. De eerste generatie archivisten had nog echt de mentaliteit van een collectioneur, wat in de praktijk betekende dat zij bovenop hun verzameling zaten. Films werden weliswaar onder ideale condities opgeslagen, maar niemand kon of mocht ze zien. Met pijn in het hart lieten ze soms een filmkopie het archief verlaten om ergens vertoond te worden, maar dan wel het liefst in een collega-archief en onder stringente voorwaarden.

Bij de nieuwe(re) generatie staat toegang (access) voorop: een archief is er ook voor buitenstaanders, of dat nu academici of geïnteresseerden zijn. Deze mentaliteitsverandering heeft deels ook te maken met digitalisering: dingen kúnnen nu simpelweg ook eenvoudiger beschikbaar gesteld worden, bijvoorbeeld via internet of een beveiligde verbinding.

Ook is het zo dat niet alles toegankelijk of openbaar is, omdat er bijvoorbeeld copyright op zit. Pas als rechthebbenden toestemming geven, vaak tegen een (flinke) prijs, kan iets vertoond worden. Daarnaast zijn er gevallen waarvan niet bekend is wie het copyright bezit. Het levert ‘verweesde’ films op (orphan films). Uitzoeken hoe het met de rechten zit, is in zulke gevallen bijzonder tijdrovend, dus laten archieven het er bij zitten. Een andere categorie betreft films waarvan het copyright verlopen is, die behoren dan tot het publiek domein (public domain) en mogen kostenvrij vertoond worden. Nadeel hiervan is dat niemand zich om deze films bekommert, wat beroerde kopieën oplevert die over internet zwerven in verschillende kwaliteiten (meestal zonder contrast en met veel beschadigingen) en resoluties.

Beschikbaarheid
Een misverstand van het huidige digitale tijdperk is dat alles beschikbaar is. Dat is (helaas) niet zo. Rechthebbenden maken meestal afwegingen: wat is, commercieel gezien, de moeite waard om beschikbaar te stellen? Lang niet alles is al gedigitaliseerd en kan dus eenvoudig gedeeld worden via platformen en streaming sites of uitgebracht op dvd en blu-ray. Rechthebbenden, vooral de grote Hollywoodstudio’s, beschermen hun waar als leeuwinnen hun welpjes. Zij brengen het liefst hun eigen films op dvd/blu-ray uit; deze worden zelden in licentie gegeven. Als een buitenlandse filmdistributeur een titel koopt en uitbrengt, verlopen de rechten na drie, vijf of zeven jaar en/of gelden ze enkel voor een bepaald ‘territorium’: alleen Nederland of de Benelux. Ze krijgen dus slechts een tijdelijke licentie.

Hoewel de dvd-verkoop is ingestort zijn er nog zogenaamde ‘boutique labels’ die titels uitbrengen op dvd en blu-ray, het liefst in gerestaureerde vorm en met copieuze extra’s. Cinefielen kennen waarschijnlijk Criterion, Arrow, Masters of Cinema en Second Run. Minder bekend zijn labels als Lobster en Milestone Films die zich beide richten op een nichemarkt. Lobster doet veel vroege cinema, Milestone onafhankelijke Amerikaanse films, films van/met vrouwen, films gemaakt door minderheden en LGBTI-films.

Huwelijkscadeau
Amy Heller runt samen met haar echtgenoot Dennis Doros Milestone Films. Vlak na hun huwelijk richten zij in 1990 Milestone op, met een faxmachine als huwelijkscadeau. “We like to mess with the canon”, is hun motto. Zo bracht het ‘dynamische duo’ Killer of Sheep (Charles Burnett, 1978) uit, evenals Sovjetklassieker I Am Cuba (Mikhail Kalatozov, 1964) en films van Lois Weber, een van de vrouwelijke filmpioniers uit de vroege jaren van de cinema. Daarnaast The Exiles (Kent Mackenzie, 1961), over het lot van Native Americans in de grote stad, en de vroege onafhankelijke film On the Bowery (Lionel Rogosin, 1956), dat onopgesmukt het leven in beeld brengt van een alcoholist.

Daarbij werkt Milestone samen met filmarchieven. Eye leverde bijvoorbeeld de restauratie van Shoes (Lois Weber) en, wat langer geleden, Beyond the Rocks, een verloren gewaande film met Rudolf Valentino uit 1922. Een nieuw samenwerkingsproject tussen Eye en Milestone is Filibus (Mario Roncoroni, 1915), dat op 25 mei wordt vertoond aan het eind van de Eye-collectiedag.

Heller grapte dat Milestone nooit het “walgelijke” Birth of a Nation zou uitbrengen, de racistische film van D.W. Griffith uit 1915 die onder meer de Ku Klux Klan verheerlijkt. Liever buigen zij zich over ondergewaardeerde of (lang) ongeziene films die best over controversiële onderwerpen mogen gaan.

Een van de langetermijnprojecten waar Milestone mee bezig is, is het ‘Shirley Project’. Dat is opgezet om alle films van de onafhankelijke vrouwelijke filmmaker Shirley Clarke (1929-1997) te restaureren en uit te brengen (op film/dcp en dvd/blu-ray). Er zijn inmiddels vier delen, soms met meerdere films, soms met één titel. Een ervan is Portrait of Jason (1967), waarmee de middag werd afgesloten. Het is een portret van Jason Holliday, een zwarte homoseksueel die zichzelf afficheert als ‘hustler’. Voor Clarke’s camera vertelt hij verschillende verhalen, al dan niet flink aangezet, die tezamen een beeld geven van het leven van een zwarte homoseksueel in de dagen voordat de strijd om homorechten zou losbarsten. De excentrieke Jason drinkt cocktails, rookt wat joints en krijgt af en toe een lachstuip. Bij het begin van elke anekdote stelt de camera scherp op zijn gezicht. Het is een ‘performance’ – Jason Holliday heet eigenlijk Aaron Payne – die tussen alle lachkicks veel aanstipt: Jason was een ‘houseboy’, werd gearresteerd vanwege zijn seksualiteit en gedwongen een psychiatrische behandeling te ondergaan. Eigenlijk wil hij in een nachtclub optreden, waar hij de documentaire dan maar voor gebruikt. Of Portrait of Jason een verloren meesterwerk is, valt te bezien. Maar Milestone biedt ons in ieder geval de kans hier nu zelf over te oordelen.

Richard Brody schreef in The New Yorker over Portrait of Jason en Shirley Clarke. Uitgebreid persmateriaal over de film is beschikbaar op de website van Project Shirley.