Tijdlijn: 37 jaar alternatieve realiteit

Sinds de oprichting van de Filmkrant zijn er vele films gemaakt over alternatieve feiten en filterbubbels. Een greep.

1980 Der Preis fürs Überleben
Hans Noever | Het openingsartikel van de allereerste Filmkrant draaide om deze Duitse thriller van de aan de Neue Deutsche Film gelieerde regisseur Hans Noever, een van de oprichters van het Filmverlag der Autoren. Hij baseerde zijn film, zoals meer van zijn werk, op twee krantenknipsels, maar gaat ruimschoots aan de haal met de realiteit.

1983 Zelig
Woody Allen | In zijn fake documentaire over de meesterimitator Leonard Zelig neemt Woody Allen een voorsprong op de truc die met Forrest Gump een decennium later zou worden geperfectioneerd: hij plaatst zijn hoofdpersoon door slimme manipulatie van archiefbeelden tegenover historische figuren als acteur James Cagney, Hitler, Goebbels, Göring en schrijver F. Scott Fitzgerald.

1985 Back to the Future
Robert Zemeckis | Tiener Marty McFly (Michael J. Fox) dreigt zelf een ‘alternative fact’ te worden wanneer hij terug in de tijd reist en de relatie van zijn ouders op het spel zet… doordat zijn moeder verliefd op hem wordt. Ondanks dat incestueuze uitgangspunt werd de film zo’n hit dat er twee vervolgen kwamen, waarin zich dankzij nog meer tijdreizen nog meer alternatieve realiteiten ontsponnen.

1985 Sans toit ni loi
Agnès Varda | Het lichaam van een jonge vrouw wordt gevonden in een greppel, dood gevroren. Varda spreekt ons in voice-over toe over dit meisje “van wie ze zelf ook niets weet”. Via documentaire-achtige interviews en gefingeerde flashbacks reconstrueert de film de laatste weken in het leven van deze vagebond, een verzameling elkaar versterkend of juist botsende feiten die pas samen betekenis krijgen.

1985 Rambo: First Blood Part II
George P. Cosmatos | In het taaie eerste deel van deze actiefranchise was commando John Rambo nog op de vlucht voor zijn eigen overheid. Maar in deze eerste van in totaal drie vervolgfilms mag hij terug naar het Vietnam waar hij als gebroken veteraan vandaan kwam, om eigenhandig alsnog de Vietnamoorlog te winnen.

1988 He shang/River Elegy
Diverse makers | Deze zesdelige televisiedocumentaire deed iets dat in China in 1988 eigenlijk niet kon: openlijk kritiek leveren op het eigen land. De serie kwam voort uit de energie van de studentenprotesten, en de ophef rond de documentaires wakkerde die vlam verder aan, totdat men een jaar later op het Tiananmen-plein tegenover de tanks stond.

1988 The Thin Blue Line
Erroll Morris | 1988 was een goed jaar voor documentaires met een directe invloed in de realiteit: ook in Amerika kreeg een filmmaker iets ongehoords gedaan. Al gaat het daar — hoe passend — niet om de massa, maar een individu. Dankzij het diepgravend onderzoek van voormalige privédetective Morris werd een onterecht voor moord veroordeelde man in Texas uiteindelijk alsnog vrijgelaten.

1988 A Short Film About Killing
Krzysztof Kieslowski | En ook fictie kon er wat van destijds: in Polen werd mede dankzij Kieslowski’s hardvochtige filmpleidooi uiteindelijk de doodstraf een halt toegeroepen. De sadistische twintiger Jacek pleegt, schijnbaar zonder enige reden, een brute moord op een taxichauffeur — door Kieslowski in schokkend detail vastgelegd. Even gedetailleerd toont hij vervolgens de moord die de staat pleegt op de  ter dood veroordeelde Jacek.

1991 JFK
Oliver Stone | In de jaren negentig noemden we nepnieuws nog vaak een ‘conspiracy theory’. Zie ook: tv-serie The X-Files. Regisseur  Oliver Stone stort zich in dit epos op de moeder aller paranoïde theorieën, rondom de moord op president John F. Kennedy. Stone zelf noemde zijn film een ‘contra-mythe’, als tegenwicht tegen de ‘officiële mythe’ over de toedracht van de aanslag.

1993 D’est
Chantal Akerman | Kort na het opheffen van het IJzeren Gordijn reisde Chantal Akerman door de voormalige Sovjetstaten in Oost-Europa, om een wereld vast te leggen die korte erna zou zijn verdwenen. Zonder tekst of context toont ze haar beelden, die vooral een wereld van eindeloos wachten ontsluiten.

1993 Groundhog Day
Harold Ramis | Ook een zwartgallige weerman kan fake news maken, blijkt als de door Bill Murray gespeelde Phil Connors een dag die hij haat keer op keer opnieuw moet doorleven. Met elke herhaling krijgt hij nieuwe alternative facts over de mensen om hem heen en wordt hij verder uit zijn filterbubbel gedwongen.

1997 Taste of Cherry
Abbas Kiarostami | Met zijn stoffige jeep als rijdende filterbubbel om zich heen rijdt meneer Badii door Teheran, op zoek naar iemand die hem wil helpen zelfmoord te plegen. Zijn passagiers proberen hem met hun alternatieve visies op leven en dood op andere gedachten te brengen. En in het beroemde slot van de film doorbreekt Kiarostami vervolgens de fictiebubbel die hijzelf zo zorgvuldig creëerde.

1998 Lola rennt
Tom Tykwer | Even goed geïnspireerd door Krzysztof Kieslowski’s Blind Chance als door de beste Hollywood-actie introduceert Tom Tykwer misschien wel voor het eerst de logica van een videogame in de cinema. Lola heeft precies twintig minuten om het hachje van haar vriendje te redden. Game over? Gewoon nog een keer proberen.

1999 eXistenZ
David Cronenberg | In hetzelfde jaar dat The Matrix uitkwam, ging David Cronenberg nog veel rücksichtsloser ‘down the rabbit hole’ met dit Droste-effect van een virtuele wereld binnen een virtuele wereld binnen een virtuele wereld, waar de maker van al die werelden dan weer haar weg in (of uit) moet zien te vinden.

2000 Mysterious Object at Noon
Apichatpong Weerasethakul | Zo prik je als maker je eigen bubbel door: ga de straat op en vraag de mensen die je tegenkomt hoe het verhaal dat je aan het vertellen bent verder gaat. Weerasethakul en zijn crew reisden voor zijn eerste lange film drie jaar door Thailand, met als resultaat een film die tegelijk folkloristische fabel als documentaire reisverslag is — waarbij juist de fictie die het land gezamenlijk spint boekdelen spreekt over de realiteit.

2002 Lost in La Mancha
Keith Fulton & Louis Pepe | Een film over het maken van een film die nooit gemaakt werd, maar die inmiddels alsnog gemaakt is. Op de set van Terry Gilliams gedoemde, eigenzinnige verfilming van het verhaal van Don Quichot lijkt Gilliam uiteindelijk vooral zelf naar windmolens te maaien. Ruim vijftien jaar later blijkt dat na de zoveelste herstart toch effectief: de opnamen zijn inmiddels voltooid.

2003 Good Bye, Lenin!
Wolfgang Becker | “Misschien is film per definitie nostalgisch”, stelde regisseur Wolfgang Becker destijds in de Filmkrant. Dat besef kleurt zijn ontroerende komedie, die de toen heersende ‘Ostalgie’ — een verlangen naar het ‘simpele’ leven in de DDR — tegelijk voedde en becommentarieerde via het verhaal van een zoon die voor zijn moeder in hun piepkleine appartement het verdwenen Oost-Duitsland in stand houdt.

2003 Lost in Translation
Sofia Coppola | De meest bubbelige van de zes bubbelfilms die Sofia Coppola tot nu toe maakte. Steeds weer zet ze haar personages vast in gouden kooitjes, van de roze slaapkamers van de tienerzussen in The Virgin Suicides tot het gotische landhuis in haar nieuwste film The Beguiled. Maar zelden was de kooi gouder dan het luxe hotel in Tokio waar de beroemde acteur en het jongere meisje samen weer hun eigen bubbel creëren.

2004 The Village
M. Night Shyamalan | Ja, Shyamalan zet wéér een plottwist in voor zijn vierde film sinds zijn doorbraak met The Sixth Sense (1999). Maar The Village is effectiever, interessanter en thematisch rijker als je van begin af aan weet hoe de vork in de steel zit. Spoiler alert: het afgezonderde, eeuwenoud aandoende dorpje waar de horror zich afspeelt, bevindt zich in ons heden, en is het toevluchtsoord waar bange mensen zichzelf verschansen voor de boze buitenwereld.

2004 Eternal Sunshine of the Spotless Mind
Michel Gondry | Het aan het wonderlijke brein van scenarist Charlie Kaufman ontsproten bedrijf Lacuna Inc. plant de ‘alternative facts’ direct in uw brein, door herinneringen aan een slecht afgelopen relatie selectief te verwijderen. Helaas blijkt het proces niet vlekkeloos. En bovendien leeft uw voormalige wederhelft natuurlijk wel nog in de oude realiteit…

2006 Red Road
Andrea Arnold | Het begon als weer zo’n raar plannetje van Lars von Trier: drie films met drie keer dezelfde personages, gespeeld door dezelfde acteurs, maar met drie compleet verschillende verhalen. Van die drie alternatieve werelden werden er uiteindelijk slechts twee gemaakt, waarvan dit debuut van Arnold, dat er in Cannes met de juryprijs vandoor ging, verreweg de betere was.

2007 Funny Games U.S.
Michael Haneke | Haneke maakt zelf geen ‘alternative facts’, maar wil ons juist bewust maken van hoe media ons om de tuin kunnen leiden en inspelen op onze emoties. En dat hij dan in Amerika een shot-voor-shot remake maakt van zijn eigen, gelijknamige film uit 1997, omdat die domme Amerikanen die hij belerend wil toespreken anders niet kijken, dat maakt Funny Games in dit kader dubbel onvermijdelijk.

2009 Episode 3: ‘Enjoy Poverty’
Renzo Martens | Een ‘horzel onder de huid’ van de westerse blik op Afrika en ontwikkelingshulp, noemde Mariska Graveland deze  opruiende documentaire destijds in de Filmkrant. Martens reist door Congo en houdt de lokale bevolking voor dat ook zij, net als al die blanke hulpverleners, kunnen verdienen aan armoede.

2009 Dogtooth
Yorgos Lanthimos | De ouders in Lanthimos’ vervreemdende internationale doorbraak creëren een fysieke filterbubbel voor hun kinderen, die inmiddels twintigers zijn maar nog nooit buiten de houten hekken rond het ouderlijk huis kwamen. Pa en ma voeren de kinderen een onophoudelijke stroom alternatieve feiten: ‘de zee’ is in dit universum een leunstoel, en katten zijn de gevaarlijkste natuurlijke vijand van de mens.

2010 Inception
Christopher Nolan | Nolan presenteert in vrijwel al zijn films het Droste-effect van een vertelling binnen de vertelling, van de goochelaars die elkaar de loef af steken in The Prestige tot Batmans doelbewuste mythevorming in Batman Begins. Maar in Inception gebeurt dit het meest expliciet. Grootschalig en bombastisch knutselt hij aan een metacinematische droom binnen een droom binnen een droom.

2012 In Another Country
Hong Sang-soo | Vrijwel alle films van de Zuid-Koreaanse regisseur Hong Sang-soo zouden in deze lijst kunnen worden opgenomen: herhalingen en variaties staan in al zijn werk centraal, en daarmee dus ook het aanbieden van alternative facts en doorbreken van bubbels. Maar In Another Country is de enige van zijn films die een Nederlandse release kreeg — zouden we daar ook een filterbubbel de schuld van kunnen geven?

2014 Adieu au langage
Jean-Luc Godard | Een film die ‘sprankelt en knettert van filmische energie’, stelde Joost Broeren in de Filmkrant over Godards speelse vernietiging van de 3D-melkkoe. Godard benadrukt dat 3D een verdubbeling van het beeld betekent, en hij zet er verdubbelingen van de geluidsband, van de plot en van de dialogen tegenover. En in één even memorabel als hoofdpijnopwekkend shot geeft hij het linker- en rechteroog alternative facts mee.

2015 Full Contact
David Verbeek | Impressionistisch drieluik over dronepiloot Ivan, die na een verkeerd doelwit te hebben beschoten uit de bubbel van zijn legercontainer in de Amerikaanse woestijn stapt. De alternatieve feiten die volgen lijken vooral in zijn hoofd te zitten: we zien hem in een droomachtige sequentie als jager op een rotseiland, waar hij opnieuw op terroristen schiet, en als bokser in een fysiek gevecht.

2016 I Am Not Your Negro
Raoul Peck | En zo komen we terug bij af: ruim 35 jaar later staat opnieuw de Black American Cinema weer volop in de aandacht. Raoul Peck grijpt voor zijn felle aanklacht in de vorm van een documentaire ook enkele decennia terug, naar de woorden van schrijver en activist James Baldwin, om ons met de neus op de feiten te drukken: er is de afgelopen decennia geen haar veranderd aan de achtergestelde positie van de zwarte (Amerikaanse) medemens.

2017 Get Out
Jordan Peele | De perfecte double bill met I Am Not Your Negro, of misschien een marathondag met Oscarwinnaar Moonlight er ook nog bij. Get Out vat de geschiedenis van de zwarte slavernij en onderdrukking in Amerika in een slimme, zomerse, maar onderhuids kwade horrorkomedie. Op internet zweeft een alternatief (ha!) einde van de film rond, waarin Peele nog wat harder van leer durft te trekken over de hedendaagse rol van zwarte jongemannen als voer voor de gevangenisindustrie.