Movies That Matter

Op het Movies That Matter Festival draaien zoals elk jaar verschillende films over repres­sie, die de vrijheid van meningsuiting bedreigt. Hoe helpen deze films om onze gedachten over dat akelig actuele onderwerp te vormen en te scherpen?

Door Mariska Graveland

Het is makkelijk praten, om boekhandel Donner in Rotterdam te beschimpen omdat deze een cursus cartoontekenen heeft afgelast, naar aanleiding van de aanslagen in Kopenhagen. In de spoedcursus, met het thema vrijheid van meningsuiting, zouden de cursusleiders ‘zwaar bewapend met HB-potlood, puntenslijper en papier het extremisme te lijf gaan’, zo stond op de flyer. Donner vond het verstandiger de cursus af te blazen omdat de veiligheid niet gewaarborgd kon worden. Ze namen zelf het woord ‘zwichten’ in de mond.
Slechts weinigen onder ons zijn echter dapper genoeg om de vrijheid van meningsuiting ook daadwerkelijk te verdedigen, zeker als je zelf een verhoogd risico loopt, of denkt te lopen. Zelfbehoud verdringt de wens om het moreel hoogstaande te doen. De directeur van het Deens Filminstituut Henrik Bo Nielsen had natuurlijk gelijk toen hij een reactie schreef op de dood van de Deense filmmaker Finn Nørgaard, die op 14 februari neergeschoten werd tijdens de terroristische aanval in Kopenhagen: “Het is van het grootse belang dat regisseurs en andere kunstenaars actief deelnemen aan het publieke debat, niet alleen met hun werken, maar ook als sprekers tijdens de debatten die ons allemaal aangaan.” Maar vage bedreigingen en repressie roepen juist meer angst op en wie bang is gaat die situaties logischerwijs vermijden. Mensen moeten eigenlijk tegen hun natuurlijke reacties en overlevingsinstincten ingaan als ze niet willen zwichten voor terreur.

Onvoorspelbaar
Het Movies That Matter Festival geeft al jaren de eenzame strijders voor de vrijheid van meningsuiting een platform. Omdat die vrijheid niet meer iets is dat alleen in Iran of China wordt bedreigd, wint het festival, net als IDFA, de laatste jaren aan urgentie. Ook al hebben verschillende publicisten erop gewezen dat we in de meest vreedzame tijd ooit leven, dat kan het gevoel niet wegnemen dat we ons in een onoverzichtelijke chaos bevinden vol onvoorspelbare bedreigingen.
Movies That Matter laat zien hoe filmmakers omgaan met die redeloosheid. De gevangen genomen en tot een filmverbod veroordeelde Iraanse regisseur Jafar Panahi (The Circle, Offside) vertelt in This Is Not a Film (2011) het scenario na dat hij van hogerhand nooit mocht verfilmen. En maakte daar dan weer een film over, die geen film mocht heten omdat hij anders veroordeeld zou worden. Een dappere, geraffineerde manier om toch te doen wat hij nodig acht. This Is Not a Film zou uiteindelijk via een usb-stick het land uit worden gesmokkeld. Panahi won onlangs in Berlijn de Gouden Beer voor Taxi, die ook eenmalig op Movies That Matter is te zien. Daar draait ook The President van de Iraanse regisseur Mohsen Makhmalbaf, waarin een gevluchte dictator zich noodgedwongen tussen de gewone mensen begeeft. Daar hoort hij hoe de mensen echt over hem denken. Hoe helpen deze films om onze gedachten over de vrijheid van meningsuiting te vormen en te scherpen?

Angstmechanismen
Het meest provocerende is door te wijzen op onze eigen rol. In The President velt een man een hard oordeel over al die mensen die het dictatoriale regime in stand hebben gehouden. “Jullie waren de soldaten die hem steunden, jullie bejubelden hem door zijn foto’s aan de muren te hangen.” Dat deden ze uit angst natuurlijk, maar het is goed om dat mechanisme eens bij naam te noemen.
Eerder in de film riep een verkrachte bruid wanhopig uit waarom niemand van de omstanders iets heeft gezegd. Onderwerping is een hele logische reactie op repressie, omdat je zo de meeste kans maakt om het er levend van af te brengen. Op onderwerping wordt doorgaans neergekeken, maar het reptielenbrein van de mens, waar onze basale reacties op gevaar huizen, is nu eenmaal zo moeilijk te beïnvloeden dat je ook met meer begrip naar die reactie zou kunnen kijken. Zonder de broodnodige pleidooien voor de vrijheid van meningsuiting daarbij te relativeren.

Nieuwe helden
De theatervoorstelling Closed Curtains, ook te zien tijdens Movies That Matter, is gemaakt met de lijdensweg van Panahi in het achterhoofd en geïnspireerd op This Is Not a Film en zijn ‘vervolg’ Closed Curtain (2013). Acteur Thomas Janssens onderzoekt wat het met een mens doet ‘wanneer zijn stem in de kiem wordt gesmoord’. Hij werkt daarvoor samen met film- en theatermaker Sabri Saad El Hamus, die Egypte inruilde voor Nederland, en regisseur Mokhallad Rasem, die door de oorlog in Irak al vijf jaar in België woont en werkt. Zij weten wat censuur met een mens doet: je wordt immobiel en geïsoleerd, kijk maar naar Panahi.
Ook de Amerikaanse klokkenluiders uit de documentaire Silenced, te zien op Movies That Matter, spraken zich uit over wantoestanden en moesten daar een hoge prijs voor betalen. Ze zijn de nieuwe helden van deze tijd, juist omdat de meeste mensen hun mond liever houden. De klokkenluider is de eenzame uitzondering. Daarom zou het ook wel eens interessant zijn als de festivalbezoeker juist naar de zwijgende meerderheid in de zaal zou kijken, zonder te veroordelen: waarom durven we ons zo vaak niet uit te spreken, en wat doet dat angstige zwijgen met het beeld van onszelf als mondig individu? We zijn allemaal Donner.

Movies That Matter van 20-28 maart in DenHaag | openingsfilm is Timbuktu | Voor een verslag uit Berlijn over Taxi zie filmkrant.nl | voor meer informatie over het festival moviesthatmatter.nl