Michel van der Aa lanceert VR-app Here

Nieuwe-muziekcoryfee Michel van der Aa, Cannes Immersive-winnaar met VR-opera From Dust, heeft de VR-app Here gelanceerd om andersoortig publiek aan te boren voor zijn composities. Tijdelijk ook te ervaren in Nxt Museum, Amsterdam.

Michel van der Aa zei het al toen ik hem interviewde in Cannes over zijn VR-opera From Dust, die de competitie van Cannes Immersive zou winnen (als eerste Nederlandse Cannes-winnaar sinds 1967): “Ik vind het vooral superleuk dat een filmpubliek nu mijn werk gaat zien. En misschien wel voor het eerst zo’n soort opera hoort.”

De internationaal gevierde componist van moderne klassieke muziek, die ook voor zijn theaterproducties bekendstaat om zijn integratie van digitale elementen, vertelde iets vergelijkbaars bij de presentatie van zijn VR-app Here: Immersive Music Theater: dat hiermee ook mensen die, om allerlei redenen – geografisch, financieel maar ook mentaal – niet in staat zijn het theater te bezoeken, toegang krijgen tot zijn muziek.

Over financieel gesproken: de app is gratis. Je moet wel de beschikking hebben over een VR-headset – en dat kost wat – maar het is natuurlijk genoeg om iemand te kennen die er één heeft. Zo doe ik het zelf ook.

De lancering vond plaats in het Nxt Museum ‘voor kunst en technologie’ in Amsterdam, waar Here nog tot 19 december 2025 op headsets te ervaren is, met vooralsnog drie van Van der Aa’s werken erop: This Is Where You Are Now, On All Faces en The Book of Sand. Een vierde werk, Eight (2018), staat in de planning van de app, andere kunnen later nog volgen.

Twee aria’s
De eerste twee werken zijn allebei kort, rond de vijf minuten. This Is Where You Are Now (wat je een definitie van ’here’ zou kunnen noemen) is een aria uit Van der Aa’s ‘filmopera’ Upload uit 2019, gezongen door Julia Bullock; On All Faces een aria uit zijn kameropera Blank Out uit 2015, gezongen door Roderick Williams, met tekst van dichter Ingrid Jonker.

In beide gevallen zijn de zangers te zien op een plat scherm binnen de 3D-ruimte. Live-action 3D-filmen voor een VR-ruimte waarin de gebruiker ook enige ruimte heeft om zich te verplaatsen (de zogeheten 6DoF, six degrees of freedom), is technisch nog niet echt een optie. Een 2D-scherm binnen de driedimensionale VR-wereld plaatsen is dan een manier om toch alle live-action expressie van de zangers te behouden, op hoge beeldkwaliteit.

Voor From Dust experimenteerde Van der Aa nog met manieren om ruimtelijke representaties van zijn zangers in de VR-wereld te integreren. Maar dat was deels omdat er interactie van die personages met de gebruiker nodig was en deels omdat die nog altijd uncanny vorm van bijna realistische digitale scans paste bij de fantastische wereld die werd opgeroepen.

Zo’n uncanny weergave zou waarschijnlijk niet gepast hebben bij de optredens van Bullock en Williams. Tegelijkertijd voelt naar een plat 2D-scherm – een flattie – kijken in een driedimensionale VR-wereld toch een beetje als een zwaktebod. Zo is het inderdaad vooral een manier voor mensen die anders de gelegenheid niet hebben, om toch die aria’s te kunnen ervaren.

Niet dat er helemaal niets is gedaan met de ruimtelijkheid van VR. This Is Where You Are Now wordt gepresenteerd op een scherm te midden van andere schermen, waarop abstracte, organisch ogende vormen, met gedetailleerde texturen, uitgroeien tot een grotachtig geheel, dat vervolgens overgaat in een fotorealistisch woud. Bij On All Faces toont het scherm Williams in en buiten een huis dat je ondertussen, opzij van je of om je heen, ook als driedimensionale digitale ruimte kunt beleven. Inclusief een Volkswagen Kever.

Bij This Is… ervoer ik de omgeving vooral als emotioneel associatief, bij On All Faces meer als dramatische scenografie. Maar omdat ik na één keer luisteren de betekenis van de libretto’s niet direct kon vatten, zou ik niet werkelijk kunnen zeggen hoe ze met die VR-werelden verband hielden. (Hoewel Jonkers woorden “the event of yourself and the unreality of this world” wel bijna klinken als een definitie van VR.)

Overal zand
Het derde werk, de ‘digitale liederencyclus’ The Book of Sand, duurt twaalf minuten en is – hoewel dat misschien ook nog kort lijkt – ontzaglijk veel ambitieuzer. Zo ambitieus, dat het gemakkelijk voorstelbaar is dat wie de app voor zichzelf downloadt, de ervaring meermalen achter elkaar zou willen doen – en voor je het weet op speelfilmlengte uitkomt.

In The Book of Sand sta je in het midden van een cirkel, met drie 2D-schermen waarop je drie verschillende live-action registraties ziet van zanger Kate Miller-Heidke: eentje voor je, eentje links en eentje rechts. Welke kant je ook op kijkt, haar stem blijf je horen; maar de orkestratie wisselt, afhankelijk van het scherm. En niet alleen de orkestratie, ook de vorm van de ruimte waarin jij en die drie schermen zich bevinden: je bevindt je telkens in de computergetekende versie van dezelfde ruimtes als waarin de drie Kate Miller-Heidkes zich bevinden op het scherm (min of meer à la On All Faces).

Het is de eerste keer nogal overweldigend allemaal, al rondkijkend, maar het wordt gaandeweg duidelijk dat niet alleen die drie versies van Miller-Heidke verbonden zijn, maar ook hun ruimtes. Er zijn ladders zichtbaar, zowel op de schermfilms als in de VR-ruimtes om je heen, die na een tijdje heen en weer kijken één lange ladder blijken, die de drie ruimtes van beneden naar boven verbindt. Drie lagen: de linkse een donker gangenstelsel, de middelste een alledaags verlichte binnenruimte en de rechtse een woestijnlandschap.

Waarbij de wisselende verlichting een verrassend sterk immersief effectief heeft: kijk je naar links, dan is niet alleen de ruimte op het scherm, maar ook de ruimte om je heen een donkere onderaardse ruimte; kijk je naar rechts, dan sta je ook zelf in een helverlichte woestijn die naar alle kanten in de oneindigheid verdwijnt. De middelste zit daartussenin. Zo werkt je blik, al rondkijkend, als een dimmer op een lichtknop.

Esoterica
Maar Miller-Heidke zingt niet alleen, ze vertolkt ondertussen meerdere rollen. In The Book of Sand worden doorzichtige uitgerolde tapes door haar ondergronds met zand beschreven, in een Midden-Oosters aandoend schrift, en van de ene verdieping naar de andere geleid, waarbij ze die tape op de middelste met retro-elektronica lijkt te willen analyseren – haar apparaat heeft wat weg van een enorme Turing-machine (een elementaire computer), die de onbekende letters op de doorrollende tape als informatie verwerkt.

Kate Miller-Heidke’s drie versies zijn gekleed in de primaire kleuren: geel (met groen) in de kelder, rood in het midden, blauw in de woestijn. De teksten blijken, net als de titel, afkomstig uit een aantal korte verhalen van Jorge Luis Borges. Dat wist ik niet toen ik hem de eerste keer zag, maar de specifieke combinatie van zinnen en woorden gaven een esoterische indruk.

Gelukkig kon ik dit keer wel de tekst rustig nalezen, want The Book of Sand is een bewerking van Van der Aa’s gelijknamige internetwerk uit 2015 dat nog altijd online staat, waarbij je tijdens het kijken kunt wisselen tussen de drie beeldlagen. Ook boeiend, maar minder intens dan de VR-ervaring. Want hoewel die ook werkt met 2D-schermen in een 3D-wereld, voegt de VR-bewerking ditmaal ook werkelijk iets inhoudelijks toe aan de ervaring: doordat jij je ook zelf bevindt in de drie ruimtes van de drie schermen en daar instantaan tussen kan wisselen, wordt onmiskenbaar dat die ruimtes op een hoger niveau één zijn. Ze zijn allemaal ‘hier’.

Waarbij ik de gedachte tegelijkertijd fascinerend vindt, hoe het denken in termen van internetmogelijkheden (met z’n concepten van scrollen, doorlinken en meerdere pagina’s tegelijk open hebben) wellicht de noodzakelijke voorwaarde was om tot deze vernieuwende VR-vorm te komen. Wat maar weer eens zou onderstrepen hoezeer de interdisciplinariteit van XR een kracht is.

Verlichting
Je hebt me niet veel gehoord over de muziek en dat heeft een reden: ik ben niet erg thuis in Van der Aa’s nieuwemuziekwereld en voel me niet werkelijk capabel daar veel over te zeggen. Nu verwerkt hij ook pop- en rockelementen in zijn composities, die daarmee voor mij direct toegankelijker worden en me op enkele momenten, met hun combinatie van popritmes, koorbegeleiding en dynamische sprongen van de stem, aan Björk deden denken – maar dat zegt wellicht meer over mijn referentiekader dan echt iets over zijn composities.

Ik kan wel zeggen dat bij het thuis herkijken (en dus herluisteren) van The Book of Sand er een zekere gewenning optrad aan de manier van zingen en de, voor mij, ontoegankelijker passages. Dus daar kan Van der Aa dan toch tevreden over zijn.

Thuis verloor ik me vooral in mogelijke tekstuele verwijzingen, de korte verhalen van Borges (The Book of Sand; The Aleph; The House of Asterion; The Zahir; The Library of Babel) en waar die dan misschien weer naar verwezen en, zonder te veel te willen zeggen – aangezien iedereen het esoterische pad voor zichzelf heeft te gaan – neig ik naar een hermetische interpretatie van The Book of Sand, waarbij zowel het licht als het duister, het boven en het beneden, de woestijn en de kelder, het buiten en het binnen, onderdeel zijn van de spiritueel-alchemistische zoektocht van de middelste, alledaagse laag en de uitkomst schuilt in het samenkomen van die drie niveaus van werkelijkheid: onderaards, aards en bovenaards; geel (of groen), rood en blauw – samen wit. Zoals Miller-Heidke zingt, met de woorden van Borges: “Ik voelde oneindige verwondering, oneindig medelijden. Een waaier aan alle mogelijke varianten van de toekomst. Het onvoorstelbare universum.”

Zodat ‘verlichting’ uiteindelijk niet alleen letterlijk, maar ook figuurlijk een sleutel is tot de immersie in The Book of Sand.

---

Here | 5 t/m 19 december 2025 | Nxt Museum, Amsterdam | Voor de app, zie hier.