Intersectionaliteit in de filmwereld

Tijd voor een andere blik

We the Others

Ook in de filmwereld zullen we intersectioneel moeten gaan denken. Het dominante perspectief is nog steeds heteroseksueel, mannelijk en wit. En: “Nieuwe expressiemiddelen zijn nodig om nieuwe werkelijkheden te verbeelden.”

Een paar maanden geleden werd ik door het Amsterdamse Eye Filmmuseum uitgenodigd voor een programma over de tentoonstelling van de Japanse beeld- en geluidskunstenaar Ryoji Ikeda. Toen ik zag dat de overige drie genodigden wel erg veel op mij leken (alle vier zijn we heteroseksuele witte cismannen), stelde ik voor om mijn plaats af te staan aan een vrouw. Gelukkig (ik vind het ook niet leuk om collega’s die zo aardig zijn om mij uit te nodigen te wijzen op het gebrek aan representatie in hun programma’s) kreeg ik meteen een lieve reactie terug van de projectleider van Eye die het niet alleen met me eens was, maar ook meteen een vrouw uitnodigde, en me in plaats daarvoor vroeg voor een nieuwe lezing in een later programma tijdens de Museumnacht.

Ik kan niet genoeg benadrukken hoe sportief deze reactie was, en hoe veel voldoening het gaf dat mijn goedbedoelde kritiek zo constructief door Eye beantwoord werd. Ik besloot om die lezing te gebruiken om te proberen onder woorden te brengen waarom ik representatie en intersectionele solidariteit zo belangrijk vind.

Privilege
Ik deel deze ervaring niet om stoer te doen of om lof te oogsten. Ik heb me in mijn leven lang genoeg seksistisch, homofoob en anderszins uitsluitend gedragen dat ik me meer schaam voor mijn vroegere onwetendheid dan voldoening haal uit mijn huidige inzicht. Zelfs met dit inzicht blijf ik onbewust uitsluiten. Bovendien profiteer ik mijn hele leven al van mijn privilege als heteroseksuele witte cisman van Noord-Europese komaf, en zoek ik nu niet sentimenteel naar meer zelfvertrouwen of erkenning.

Fukk Sleep

Ik deel deze ervaring omdat ik had gewild dat ik als zestienjarige dit stuk had gelezen, en me eerder bewust was geworden van de structurele ongelijkheid in de samenleving, en de rol die ik hierin speel, en de verantwoordelijkheid en keuze die ik heb om dit ongedaan te maken. Als ik dit als zestienjarige had gelezen, was ik hopelijk eerder tot inzicht gekomen en had ik eerder andere keuzes gemaakt in mijn leven. Keuzes die hadden kunnen leiden tot meer representatie, meer inclusiviteit en meer solidariteit, waardoor nog meer mensen onderdeel hadden kunnen uitmaken van de programma’s waarbij ik betrokken ben geweest.

Ik deel deze ervaring omdat ik hoop dat andere mannen, en alle andere mensen die ook onderdeel uitmaken van een dominante groep in de samenleving, zich ervan bewust worden dat structurele uitsluiting aangeleerd is, en ook af te leren valt. Ik hoop dat zij zich gesterkt voelen in hun eigen overtuiging dat het delen van privileges een morele plicht is. Niet alleen om tot betere films te komen, en tot een betere filmwereld, maar tot überhaupt een betere wereld. Zoals de revolutionaire filmcriticus Karl Marx ooit schreef: eerlijk zullen we alles delen.

Kruispuntdenken
Zij die de documentaire Sylvana: Demon of diva hebben gezien, herinneren zich misschien nog het begrip intersectionaliteit, of kruispuntdenken, dat ze aan een journalist uitlegde (in een scène waarin die zachtjes prevelende mannelijke journalist alle hoeken van de kamer kreeg te zien): “Armoede en wonen zijn nauw met elkaar verbonden, maar ook mobiliteit heeft met armoede te maken. Je kunt niet over seksisme praten als je het niet over racisme hebt. Die kruispunten, die verbanden, zijn voor de meeste mensen makkelijk te leggen. En intersectionaliteit zegt dat als je naar de oplossing zoekt voor al die afzonderlijke uitdagingen, je dus automatisch ook die afzonderlijke verbanden mee moet nemen.”

Born in Flames

Die afzonderlijke verbanden zijn goed zichtbaar in de filmwereld. Mannen winnen de meeste prijzen, maar mannelijke regisseurs die zwart zijn en prijzen winnen, zoals Steve McQueen, zijn nog steeds zeldzaam. Vrouwelijke regisseurs zijn sowieso nog steeds ondervertegenwoordigd in de meeste filmlijsten, maar zwarte vrouwen en vrouwen van kleur die regisseren, zoals Ava DuVernay, zijn bijna onzichtbaar. Mannelijkheid (gender) en witheid (etniciteit) domineren. Een vrouw van kleur loopt dus het risico op dubbele uitsluiting. En dan hebben we het nog niet eens gehad over aspecten als economische klasse, gezondheid, seksualiteit, leeftijd, enzovoort.

Radicaal
De Museumnachtlezing in Eye maakte onderdeel uit van het filmprogramma The Man Machine, over de fusie van mens en machine en de rol van hightech en big data. In weerwil van de naam van het programma (The Man Machine), had ik al besloten alleen maar trailers te laten zien van werken gemaakt door filmmakers die zichzelf identificeren als vrouw, transpersoon of non-binair persoon. Mijn selectie science-fictionfilms en -series, videokunst en een muziekvideo omvatte onder andere Born in Flames (Lizzie Borden, 1983), The Matrix (Lana en Lily Wachowski, 1999), Codependent Lesbian Space Alien Seeks Same (Madeleine Olnek, 2011), We the Others (Maja Borg, 2014), Advantageous (Jennifer Phang, 2014), Rigged (Kate Cooper, 2014), A Wrinkle in Time (Ava DuVernay, 2018), Kill All Others (Dee Rees, 2018), en Fukk Sleep (Diana Kunst, 2018).

Vrijwel al deze werken zijn politiek en esthetisch behoorlijk radicaal, ook de blockbusters. Het is ook wel te verwachten dat je verhalen met een andere blik vertelt wanneer jouw werkelijkheid zo onder druk staat, verkeerd voorgespiegeld wordt of zelfs afwezig is op het doek.

representatie
“Nieuwe expressiemiddelen zijn nodig om nieuwe werkelijkheden te verbeelden”, schreef de Oostenrijkse schrijver Ernst Fischer in 1959 in zijn boek Von der Notwendigkeit der Kunst. Wanneer je jezelf niet gerepresenteerd ziet, en je de kans grijpt werk te maken, dan zul je natuurlijk werk maken dat een ander (want jouw!) perspectief vertegenwoordigt en toevoegt. Natuurlijk zoek je naar nieuwe vormen die uitdrukking geven aan jouw expressie en boodschap wanneer de bestaande vormen jou niet representeren.

Intersectioneel denken leidt naar representatie. “We komen steeds terug bij het onderwerp representatie omdat identiteit altijd over representatie gaat”, zei de Amerikaanse radicaalfeministische hoogleraar Engels bell hooks in een gesprek op YouTube. “Toen men wilde dat witte vrouwen zouden gaan werken, vanwege de wereldoorlog, kwamen er allerlei reclames, films, heel veel dingen die het beeld van de vrouw veranderden, die zeiden: ‘Je kunt tegelijkertijd voor de oorlog werken én nog steeds vrouwelijk zijn.’ Dus wat we zien is dat massamedia als film en tv heel krachtige middelen zijn voor het in stand houden van de dominante systemen waaronder wij leven: imperialisme, racisme, seksisme, enzovoort. Vaak wordt dit ontkend en wordt kunst als politiek neutraal gepresenteerd, alsof het niet gevormd wordt door een werkelijkheid van dominantie.”

Wil film representatief zijn, dan moet ze intersectioneel solidair zijn. Het is hoogste tijd om de dominante blik af te wenden.