IDFA 2020: Lichtpuntjes

De dagelijkse nieuwsstroom vol rampspoed kan overweldigend zijn. Wat kan IDFA betekenen voor alle mensen die even genoeg hebben van ellendig nieuws, onverschillig zijn geworden of in stilte rouwen om wat verloren kan gaan? Lichtpuntjes in de duisternis.

Dikke, warme tranen vloeien dit jaar in IDFA-documentaires. Een Inuit-vrouw huilt in The Magnitude of All Things om het vertrouwde sneeuwlandschap dat wegsmelt. Renzo Martens huilt in White Cube om zijn bruut afgebroken kunstproject in Congo. Russische vrouwen huilen in The Foundation Pit om het huis dat ze kwijtraken. Het verdriet dat mensen over de hele wereld hebben is eindeloos.

Veel mensen rouwen om wat er kan verdwijnen. Zoals het Ayoreo-volk in de openingsfilm Nothing But the Sun. Zij zijn uit de Paraguayaanse bossen verdreven en voelen zich als een ontwortelde boom. “Rouw is je ontheemd voelen”, zegt een van hen. Eerst haalden ze alles uit de natuur, nu moeten ze zichzelf helemaal opnieuw uitvinden. Het geloof houdt ze op de been.

In The Magnitude of All Things rouwen mensen om een planeet die door klimaatverandering onherkenbaar gaat veranderen. Ze anticiperen met hun tranen op een rampscenario. Het verdriet dat je daar om kan voelen, gaat geen fases door maar is een continue rouw, zegt een vrouw in de documentaire. Daarom is het zo moeilijk ermee om te gaan. “Hoe voorkomen we dat we uit wanhoop ter aarde storten en roepen: ‘het is te laat, het is verschrikkelijk, het is voorbij’?” Verdriet zonder einde kan verlammend werken. Wat te doen? Nog meer documentaires kijken?

Lekker makkelijk
Jaarlijkse keren dezelfde knagende vragen terug tijdens IDFA. Is het niet lekker makkelijk om vanuit je luie stoel naar andermans leed te kijken? Hoeveel compassie kunnen we opbrengen voor de ander? Het gevaar van empathy fatigue ligt op de loer, woorden die je de laatste tijd steeds vaker ziet opduiken, omdat de dagelijkse nieuwsstroom overweldigend kan zijn. Je hoeft natuurlijk niet voortdurend verontwaardigd te zijn om betrokken te blijven, dat houdt niemand vol. Maar onverschilligheid—uit zelfbescherming—kan een gevolg zijn.

Of is onverschilligheid een recht? Ik moet denken aan de roman Mijn jaar van rust en kalmte van Ottessa Moshfegh, waarin een murw geslagen, jonge vrouw in New York een radicale beslissing neemt. Als een soort Oblomov trekt ze zich een jaar lang terug uit het leven door de dagen vooral slapend door te brengen. Na haar vrijwillige afzondering krijgt ze aan het eind, zittend op een bankje, haar sensitiviteit terug. Daar begint het, op dat bankje. Net zoals je na een rouwperiode weer langzaam terugkeert onder de levenden.

Gastvrijheid
Wat kan IDFA betekenen voor al die mensen die verzadigd zijn van ellendig nieuws, onverschillig zijn geworden of aan het rouwen zijn om alles wat verloren kan gaan? Hoe hou je je gevoeligheid voor de wereld intact? Struinend door het IDFA-programma vind je een paar lichtpuntjes in de duisternis. Geen vergezichten, geen pasklare oplossingen, maar juist filmmakers die perspectief bieden door iets simpels te doen: mensen filmen die met elkaar praten. Soms gelijkgestemden, soms andersdenkenden. Misschien ligt daar wel een sleutel voor de grote problemen die veel mensen boven het hoofd stijgen. Deze makers hebben iets goed aangevoeld en brengen de wereld terug tot de keukentafel of schoolbanken.

Zoals in Marc Isaacs The Filmmaker’s House. De Britse filmmaker Isaacs videobelt in het begin van de film met zijn producent die hem dringend aanraadt een documentaire over een seriemoordenaar te maken. Dat verkoopt goed en dan komt er eindelijk eens geld binnen. Isaacs vindt dat maar sensatiezucht en gaat uit balorigheid precies het tegenovergestelde doen. Hij filmt de mensen die bij hem thuis op bezoek komen: een dakloze Slowaakse vriend die op de bank crasht, een Pakistaanse buurvrouw die in een verstikkend huwelijk zit, twee klusjesmannen die een tuinhek vervangen en zijn Colombiaanse huishoudster, die hem van allerhande levensadvies bedient. Gastvrijheid is niet altijd eenvoudig maar iedereen helpt wel iemand in deze film, die gaandeweg steeds meer aanvoelt als een huiselijke soap. Het mooiste moment is als de gasten, heel verschillende types allemaal, aan de keukentafel zitten en vrijuit met elkaar aan de praat raken over familiestrubbelingen. Dat Isaacs daarbij ook een slim spel speelt met de werkelijkheid, maakt de film alleen maar beter.

Ook in Please Hold the Line stappen we andermans huizen binnen. Rijdend van klusje naar klusje belanden telefoonreparateurs aan allerlei keukentafels in een aantal Oost-Europese landen. Er staat altijd wel een drankje klaar en een bewoner die zijn levensverhaal vertelt. Of gewoon even wat kwijt moet—een vreemde kan sneller ontboezemingen ontlokken omdat er niets op het spel staat. Dat kan van alles zijn: van klachten over de geestdodende films op tv tot een exposé over het kapitalisme dat op de schop moet. Het zijn allemaal spontane gesprekken tussen mensen die elkaar anders niet zouden ontmoeten. De technicus brengt heel wat meer communicatie op gang dan alleen via de gerepareerde, aftandse telefoon mogelijk zou zijn.

Vrijplaats
In het Russische Hey! Teacher gaan een pas afgestudeerde leraar aardrijkskunde en lerares literatuur lastige gesprekken aan met opstandige tieners in de klas. Dagelijks komen de grote sociale problemen vanuit de schoolbanken tot hen: homofobie, seksisme, nationalisme. Zij moeten de kastanjes uit het vuur halen. Toch houden ze vol en blijven ze open vragen te stellen. Zo hopen ze de kinderen met de meest uiteenlopende ideeën kennis te laten maken. De schoolklas als vrijplaats waar gesloten wereldbeelden kunnen worden opengebroken. Waar licht naar binnen kan komen.

Ook Le temps perdu, geselecteerd voor de hoofdcompetitie, is een ontroerend portret van mensen die met elkaar rond de tafel zitten. Een groep Argentijnen leest elkaar al zeventien jaar lang voor uit Prousts Op zoek naar de verloren tijd. Je ziet direct dat ze geraakt worden door de zinnen die ze hardop uitspreken. In hun ongedwongen gesprekken hoeft niemand zich slim voor te doen, ze vertellen gewoon wat ze voelen bij de passages. Het wereldleed wordt er niet mee opgelost maar meer mensen zouden er vast geestelijk flink op vooruitgaan als ze zoiets samen zouden doen. Met elkaar praten over wat we zijn verloren, blij zijn om de zinnen die daarover zijn geschreven. Of zoals een vrouw Proust parafraseert: “Niet alleen zoeken maar creëren.” Aan het einde van de documentaire zijn ze aan het einde van de roman gekomen. Nadat hij de laatste bladzijde heeft omgeslagen, zegt een man: “We beginnen opnieuw.” Alleen al door die ene mooie zin kun je zeggen: ja, we moeten documentaires blijven kijken.