Focus: Vijftig jaar Feministisch Filmkollektief Cinemien

Zonder de in 1974 opgerichte distributeur Cinemien waren veel films van en over vrouwen niet in Nederland niet te zien geweest. Eye brengt een ode aan de distributeur met films uit de eerste vijftien jaar, toen Cinemien voorop liep in feministische strijdbaarheid.

De filmwereld is nog steeds geen oase van gendergelijkheid, maar tot een jaar of vijftig geleden was de genderkloof eerder een ravijn. Op een enkele uitzondering na stonden mannen achter en vrouwen voor de camera. Vrouwen acteerden in films die door mannen waren bedacht.

Ja, kort door de bocht, maar het klopt wel. En toen kwam de tweede feministische golf. In deze brede beweging eisten vrouwen hun plek op achter de camera om filmverhalen vanuit het perspectief van vrouwen te vertellen. De term ‘vrouwenfilm’ klinkt nu raar – het doet denken aan een filmgetto – maar in de jaren zeventig niet, omdat het duidelijk maakte dat er een ander soort films werd gemaakt. Naast de male gaze kwam de female gaze. Inmiddels zijn dat ingewikkelde begrippen, maar in de feministische strijd van de jaren zeventig was het een betekenisvol onderscheid.

In deze sfeer werd in 1974 in het Amsterdamse Vrouwenhuis filmcollectief Cinemien opgericht met als drijvende krachten Phil van der Linden en Nicolaine den Breejen. Een uitstekende combinatie, omdat de twee elkaar aanvulden: Van der Linden had zakelijk inzicht, Den Breejen een goede neus voor films.

Wat dat opleverde is in Eye te zien in het programma Feministisch Filmkollektief Cinemien (1974-1989). Het bevat een selectie van een kleine twintig films uit de vele honderden Cinemien-titels uit de eerste 25 jaar van haar bestaan. Dat was de periode dat de distributeur zich nadrukkelijk presenteerde als feministisch. In de jaren erna werd de blik verlegd naar arthousefilms in brede zin.

De keuze voor films uit de eerste vijftien jaar is inspirerend, omdat deze films een tot aan de tweede feministische golf grotendeels verborgen werkelijkheid laten zien. De films doen beseffen hoeveel strijd er geleverd moest worden in de filmwereld om vrouwen letterlijk en figuurlijk in beeld te krijgen. Wat niet betekent dat ‘vrouwenfilms’ per definitie zware films waren. Er werden allerlei soorten films gemaakt, van serieus tot vrolijk, van tragisch tot komisch. Het programma bewijst het met bijna twintig speelfilms en documentaires, waaronder een paar klassieke feministische voorlopers.

Daisies (Vera Chytilová, 1966, Tsjechoslowakije) wordt als vaandeldrager voor het programma landelijk opnieuw uitgebracht. Verder zijn onder meer te zien: Sweetie (Jane Campion, 1989, Australië), Wanda (Barbara Loden, 1970, Verenigde Staten), La negra Angustias (Matilde Landeta, 1950, Mexico), Napló – Diary for My Children (Márta Mészáros, 1984, Hongarije), Leila and the Wolves (Heiny Srour, 1984, Libanon e.a.) en Der Büchse der Pandora (George Wilhelm Pabst, 1929, Duitsland). Een paar documentaires zijn Some Interviews on Personal Matters (Lana Gogoberidze, 1978, Sovjet-Unie) en Born in Flames (Lizzie Borden, 1983, Verenigde Staten).

Uiteraard wordt er ook teruggeblikt op de geschiedenis van Cinemien zelf. Zoals op 12 maart met een terugblik naar de oprichting van Cinemien in het Amsterdamse Vrouwenhuis. Na vertoning van de documentaires De vrouw en haar vrouwenhuis (Mady Saks, 1970) en De stad was van ons. Radicaal-feminisme in de jaren ’70 (Netty van Hoorn, 1976) praten onder andere Van Hoorn en Marjan Sax, medeoprichter van Mama Cash, over het feminisme van een halve eeuw geleden. Ook zijn er bij veel films inleidingen.

Alle films zijn ook te zien op de Eye Film Player. Daaronder ook de documentaire Vrouwen in verzet (Yvonne Scholten, 1980), over de strijd in de twintigste eeuw van Italiaanse vrouwen voor vrouwenrechten en hun verzet tegen patriarchale onderdrukking. De film is 14 maart ook te zien in het Documentaire Paviljoen. Scholten is daarbij aanwezig.

Tot slot: elk artikel over Cinemien moet eindigen met de tomeloze inzet en passie van Nicolaine den Breejen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het risico dat ze nam toen Cinemien na de dood van Van der Linden in 2013 in financieel zwaar weer belandde. Den Breejen zei er tien jaar geleden in het Parool dit over: “Ik stond voor de keuze om het bedrijf failliet te laten gaan of mijn huis, dat mijn pensioen is, als borg in te zetten. Ik heb het laatste gedaan.” Het is tekenend voor haar strijdlust. Naar verluidt liep het goed af.

Vijftig jaar Feministisch Filmkollektief Cinemien | 6 t/m 26 maart 2025 | Eye Filmmuseum & Documentaire Paviljoen, Amsterdam. Een selectie films uit het programma is tot eind 2025 ook te zien op de Eye Film Player.