Focus: Radu Jude, het Roemeense geweten

Filmmaker Radu Jude heeft zich de laatste decennium ontwikkeld tot het (historisch) geweten van Roemenië. Streamingsite DAFilms vertoont de komende twee weken onder de titel Radu Jude: Forget About These Films! vijf van zijn films over het Roemeense gruwelverleden. Ze leverden hem in Roemenië doodsbedreigingen op.

Ja, ze bestaan nog: filmmakers die niet als hoogste doel hebben de kijker in emoties onder te dompelen en aan het huilen krijgen, maar die een beroep doen op de hersens. Die uitnodigen om na te denken in plaats van snikkend mee te leven. Zo’n filmmaker is Radu Jude, die op het afgelopen filmfestival van Berlijn de Gouden Beer won met Bad Luck Banging, or Loony Porn. In een interview met de Filmkrant twee jaar geleden zei hij er naar aanleiding van “I Do Not Care if We Go Down in History as Barbarians” (2018), een fictiefilm over de massamoord door het Roemeense leger op Joden in Odessa in 1941, dit over zijn filmbenadering: “Ik ben het er niet mee eens dat cinema alleen een medium voor emoties zou kunnen zijn, zoals men nu vaak lijkt te denken. Cinema is ook een medium van het brein en is dat altijd ook geweest. Cinema is veelomvattend genoeg dat het ook ruimte laat voor films die om de ideeën gaan, zonder dat dat meteen elitair is.”

Aan ideeën ontbreekt het Jude niet, die tot de Roemeense New Wave wordt gerekend. De kern in zijn denken, terug te vinden in zijn films, is de destructieve invloed van kwaadaardige ideologieën. Mensen laten zich erdoor meeslepen met vaak gruwelijke gevolgen. Die met verbijsterend gemak weer worden vergeten, zodat de ellende zich kan herhalen. Jude in eerdergenoemd interview: “Dat is wat ik in de film toon: hoe de geschiedenis rijmt in het heden. Opnieuw zien we het gevaar van ideologieën: die creëren de sociale realiteit, de problemen, en uiteindelijk de moordlust.”

Geen geruststellende boodschap, maar wie in deze tijd om zich heen kijkt, kan het alleen maar met Jude eens zijn. Dat hij het Roemeense verleden niet toedekt, maar bloot legt, maakt hem in Roemeense ultrarechtse kringen – fascistisch is een beter woord – tot doelwit. Op een fascistische Roemeense website schreef iemand een gedicht tegen Jude, waarin hij zich voorstelde dat de filmmaker werd vermoord. Op zijn grafschrift moest staan: “Onder deze steen ligt Radu Jude, de regisseur die dol is op politieke correctheid.” Cynisch voegde hij eraan toe dat Jude in vrede moest rusten en wij zijn films moeten vergeten. Het tekent de naargeestige en dreigende sfeer in duistere Roemeense uithoeken.

Maar Jude is niet bang uitgevallen en heeft humor: voor een programma met vijf van zijn films op streamingsite DAFilms bedacht hij met een grimmige knipoog naar de fascistische dreigementen de titel Radu Jude: Forget About These Films! In een korte gefilmde inleiding citeert hij het naargeestige gedicht, om vervolgens te stellen dat men dan nu eerst zijn films maar moet kijken, zodat ze vervolgens vergeten kunnen worden.

Te zien zijn twee korte fictiefilms en drie (archief)documentaires. In fictiefilm Alexandra (2006) leidt het bezoek van een man aan zijn ex en hun vierjarige dochtertje tot spanningen als zijn dochtertje hem geen papa meer noemt. De film toont de psychische invloed van ruziemakende ouders op kinderen. Ook het kleinkind in It Can Pass Through the Wall (Trece si prin perete, 2014) voelt zich unheimisch als haar opa, die op haar past, meer oog heeft voor zijn vrienden met hij backgammon speelt dan voor haar. De man ziet niet dat het kind doodsbang is, omdat er een zelfmoord heeft plaatsgevonden in de flat waarin zij woont.

De drie documentaires gaan alle over Roemenië in de Tweede Wereldoorlog, al is het tien minuten durende filmpje The Marshall’s Two Executions (Cele doua executii ale Maresalului, 2018) vooral een les in kritisch filmkijken. Het filmpje bevat rauwe beelden van de executie in 1946 van Ion Antonescu, de Roemeense met de nazi’s collaborerende premier, en drie andere hoge collaborateurs. Jude vergelijkt deze opnamen met de weergave van Antonescu’s executie van in een Roemeense speelfilm uit 1994. Daarin sterft Antonescu als een tot inkeer gekomen, geestelijk moedige man, die zijn daden betreurt. Historische onzin, die laat zien hoe manipulatief historische drama’s kunnen zijn.

Ook de anderhalf uur durende archiefdocumentaire The Dead Nation (Tara moarta, 2018) gaat over de Tweede Wereldoorlog. De film bevat foto’s die een fotograaf in de jaren dertig en veertig maakte van het alledaagse leven in een klein stadje. Bij de vrolijke foto’s leest Jude als voice-over fragmenten voor uit het dagboek van een Joodse arts, die beschrijft hoe de Joden in het nauw worden gedreven. Hoe konden deze twee werelden naast elkaar bestaan?, is de vraag die onvermijdelijk opkomt bij het zien van de film. Een mogelijk antwoord, suggereert The Dead Nation, is te vinden in de onverholen antisemitische radiofragmenten uit die tijd, die te horen zijn in de film. Daarin worden de Joden als een duivels gevaar voor Roemenië afgeschilderd.

Het drie uur durende The Exit of the Trains (Iesirea trenurilor din gara, 2020), de meest recente van de vijf films, onderzoekt met foto’s en documenten de eerste grote massamoord op Joden in Roemenië. Op 29 juni 1941 werden in de stad Iasi meer dan tienduizend Joden vermoord, aanvankelijk door kogels, later door verstikking in vrachttreinen. De slachting werd uitgevoerd door Duitsers, maar vooral door Roemenen. Het eerste deel van The Exit of the Trains geeft met foto’s, documenten en interviews de vermoorde Joden een gezicht, het tweede deel bevat door vooral Duitsers gemaakte gruwelfoto’s van de massamoord.

In interviews zegt Jude verbijsterd te zijn dat Roemenen dit gruwelverleden nog steeds niet onder ogen willen zien. Zo lang dat niet gebeurt, zal Roemenië een verstikkend en benauwend land zijn, waarin opportunisme, hypocrisie, hysterie en kwaadaardigheid de boventoon voeren. Ook Gouden Beer-winnaar film Bad Luck Banging is weer doordrenkt van Jude’s scherpe kritiek op het huidige Roemenië. In de film belandt een lerares in een nachtmerrie als een filmpje waarin ze met haar man vrijt op social media terecht komt. Als hyena’s staan allerlei mensen in haar omgeving klaar om haar te verslinden. De film is geen onderdeel van Radu Jude: Forget About These Films!, maar draait vanaf 1 juli in de filmtheaters, mits die weer open zijn.

Ondertussen hopen we op een lang leven voor Radu Jude, met nog vele nieuwe films om te vergeten.

Radu Jude: Forget About These Films!, t/m 30 april. Op 17 april om 19.00 uur is er een gratis interview en discussie met Radu Jude.