Focus: De rijke Oekraïense cinema

De Oekraïense cinema heeft een lange traditie van filmmakers die zich niet in een ideologisch keurslijf laten persen. Eye Filmmuseum vertoont onder de titel Kino Ukraïna met zeven films de rijkdom van de Oekraïense cinema in heden en verleden.

Het is een beeld dat ik nooit ben vergeten. Het was 1988. In Rusland had Gorbatsjov de ramen en deuren open gegooid, en filmmakers met films die decennia verboden waren geweest reisden naar buitenlandse festivals. Op het filmfestival van Rotterdam werd Sergej Paradzjanov als de absolute maestro begroet, maar in zijn kielzog kwamen meer filmmakers mee, onder wie Kira Muratova.

Deze filmmmaker, die in Odessa woonde en werkte, wist wat censuur was. Brief Encounter, haar eerste soloregie uit 1967, mocht in de Sovjet-Unie alleen in besloten filmclubs vertoond worden. De autoriteiten vonden het liefdesdrama over twee vrouwen die van dezelfde man houden, maar dat niet van elkaar weten, immoreel. Geen goed voorbeeld voor de burgers in de communistische heilstaat. Muratova’s tweede film, The Long Farewell, werd vier jaar later helemaal verboden. Het drama over een gescheiden vrouw die niet kan accepteren dat haar tienerzoon bij zijn vader wil wonen, lag bijna twintig jaar achter slot en grendel.

Beide films waren in 1988 op het filmfestival van Rotterdam te zien. Het voelde als een bevrijding, zei Muratova toen ik haar interviewde voor de festivalkrant, maar het beeld dat altijd is blijven hangen, is dat ze tijdens het interview steeds rook aan de paar bloemen die in een vaasje op tafel stonden. Toen ik vroeg waarom ze dat deed zei ze dat ze altijd haar omgeving wilde proeven en ruiken. Die zintuiglijke benadering is terug te vinden in haar werk. Het zijn films waarin het leven nooit voortkabbelt, maar altijd intens wordt beleefd.

Brief Encounter van Muratova, die vier jaar geleden op 83-jarige leeftijd overleed, is te zien in het Eye-programma Kino Ukraina. Met haar onafhankelijke houding en zintuiglijke benadering staat ze in een traditie die terugvoert naar Alexander Dovzhenko, de maker van Zemlya (Aarde) uit 1930. Met dit zwijgende lyrische meesterwerk, dat met live-begeleiding door een strijkkwartet en een zangeres ook te zien is in Kino Ukraïna, verbond Dovzhenko de Oekraïense plattelandscultuur met de nieuwe tijd, lees: de landbouwcollectivisatie. Dat doet misschien een perverse stalinistische propagandafilm vermoeden, maar Aarde was vooral een lofzang op de rijke plattelandscultuur. De film overrompelt de kijker met lyrische natuurbeelden en virtuoze montages. Zoals de dynamische beeldenreeks die begint met het ploegen van land waarop graan wordt gezaaid en geoogst, waarna de montage eindigt met het bakken van brood.

Stalin was ontevreden over Aarde, omdat de film geen simpele propaganda voor de landbouwcollectivisatie was. Dovzhenko werd ontslagen als leraar aan het filminstituut in Kiev. Ook leek zijn filmcarrière al in de knop gebroken, maar later werd hij weer in genade aangenomen. Hij kon weer films gaan maken, maar bleef zijn leven lang balanceren tussen Stalins propaganda-eisen en onafhankelijkheid. In 1943 hing zijn leven aan een zijden draadje toen hij van ‘Oekraïens nationalisme’ werd beschuldigd – een beschuldiging die nu weer actueel klinkt. Mensen werden onder Stalins regime voor minder zware aantijgingen vermoord. Gedesillusioneerd stierf Dovzhenko in 1956 op 62-jarige leeftijd.

Ook te zien in Kino Ukraïne is Paradzjanovs Shadows of Forgotten Ancestors (De vuurpaarden), die de in Tbilisi geboren filmmaker in 1964 in Oekraïne maakte. In de lyrische film herkennen we de invloed van Dovshenko’s Aarde, maar de in de Oekraïense religieuze en volkscultuur gewortelde liefdestragedie schoot de machtshebbers in het verkeerde keelgat. Zij zagen de film als een anti-revolutionaire en reactionaire artistieke uiting. Zij arresteerden bij de première in Kyiv twintig leden van de Oekraïense culturele elite en de film verdween ruim twintig jaar achter slot en grendel.

De cameraman van De vuurpaarden, Joeri Ilyenko, maakte na deze film zijn regiedebuut met Bron voor de dorstigen (1965), dat bij de autoriteiten even slecht viel. De film, ook te zien in Kino Ukraïna, bevat eveneens verwijzingen naar de Oekraïense volkscultuur. Centraal staat een oude man die aan de rand van de woestijn woont. Zijn familie is uitgezwermd. Hij is achtergebleven met visioenen en herinneringen, die worden opgeroepen met krachtige beelden, die de cyclus van geboorte, leven en dood illustreren. Ook deze film werd verboden en pas ruim twintig jaar later uit de Sovjet-filmkluizen gehaald, waarna hij een zegetocht langs internationale festivals maakte.

Dovzhenko, Paradzjanov, Muratova en Ilyenko zijn nog steeds inspiratiebronnen voor de huidige generatie onafhankelijke Oekraïense filmmakers. Onder wie Roman Bondarchuk, een leerling van Ilyenko. Van hem is Volcano (2018) te zien, een absurdistische roadtrip vol wrange humor over een tolk die in Zuid-Oekraïne een anarchistische parallelle wereld ontdekt waarin hij het geluk vindt.

Van Maryna Er Gorbach is Klondike (2022) te zien, een in 2014 in de Donetsk-regio spelend drama over een stel waarvan de vrouw zwanger is, terwijl de onheilspellende spanning in hun dorp alsmaar stijgt. De film, waarin ook het neerschieten van de MH17 een rol speelt, laat zien hoe de strijd tussen separatisten en verdedigers van Oekraïne als eenheidsstaat families uiteen drijft.

War Note (Roman Liubyi, 2020) tenslotte bestaat uit door Oekraïense soldaten met telefoons, camcorders en GoPro’s opgenomen videoverslagen van de oorlog. De film toont de bizarre oorlogswereld, waarin compleet andere wetten gelden dan in het normale leven. Voor de vertoning van deze film zijn drie korte films te zien van Babylon ’13, een collectief van Oekraïense documentairemakers. De Oekraïense regisseur Mariia Ponomarova, die in Nederland de Filmacademie volgde, leidt de films in.

Niet te zien in Kino Ukraïna, maar wel ‘gewoon’ in de filmtheaters is Babi Yar. Context van de in Wit-Rusland geboren, maar in Kyiv opgegroeide filmmaker Sergei Loznitsa. De archiefdocumentaire over de moord in 1941 op de Joden in Kyiv toont een inkzwart hoofdstuk in de Oekraïense geschiedenis. Een gruwelijke maar belangrijke film om iets van de complexe geschiedenis van Oekraïne te begrijpen. Op Eye Film Player zijn nog vijf films te zien van Loznitsa, waaronder de documentaire Maidan, over de opstand in 2014 in Oekraïne tegen het corrupte regime.

Nog één keer terug naar Kira Muratova: goddank maakt deze filmmaker, die met haar films het leven in al zijn uitbundigheid vierde, de huidige verschrikkingen en gruwelen in Oekraïne niet meer mee.

Kino Ukraïna | 8 t/m 26 mei | Eye Filmmuseum, Amsterdam