Focus: Heksen in strijd met het patriarchaat

Wie denkt dat in de eerste decennia van de filmgeschiedenis alleen maar brave films werden gemaakt, wordt door het Deense Häxan van dat misverstand afgeholpen. In de pseudo-documentaire uit 1922 over heksenvervolgingen beleven vrouwen veel plezier met satan, vampieren en elkaar. De lang verboden film is zondag met een live elektronische soundtrack te zien in Paradiso.

Häxan van regisseur Benjamin Christensen is onderdeel van het programma Witch Way Now? Recasting a Feminist Icon waarover Filmkrant-redacteur Elise van Dam eerder een uitvoerig artikel schreef. Ze haalt daarin het boek Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation van wetenschapper Silvia Federici aan.

Federici betoogt dat de heksenvervolging geen uitwas was van de duistere Middeleeuwen, maar een meedogenloze poging van het patriarchaat in de overgangsfase van het feodalisme naar het kapitalisme om vrouwen onder de duim te houden. Van Dam: ‘Bij het instorten van het feodalisme gloorde er heel even een meer gelijkwaardige samenleving aan de horizon. Vrouwen waren actief in protestbewegingen en politiek activisme. Maar dat tij werd gekeerd met een nietsontziende campagne die vrouwen trof als een tweesnijdend zwaard.’

In de woorden van Federici zag dat dubbele zwaard er zo uit, citeert Van Dam: ‘Enerzijds “een vereende poging om [vrouwen] te vernederen, te demoniseren en hun sociale macht te vernietigen”, maar “tegelijkertijd werden in de martelkamers en op de brandstapels de burgerlijke idealen van vrouwelijkheid en huiselijkheid gesmeed”.’

Häxan toont ‘met een zeker genot wat er gebeurt als mensen, in dit geval vrouwen, hun kuisheidsgordels aan de wilgen hangen’, schreef Filmkrant-medewerker Mariska Graveland in 2010 over de film, die lange tijd bijna overal verboden was. Graveland weet waarom: ‘Reden voor alle ophef waren de weinig verhullende beelden van orgies, waarin wildgeworden heksen zich tijdens de sabbath innig lieten omhelzen door wanstaltige duivels.’

De prijs die zij betalen voor hun verboden séances is hoog, want de heksen worden vermalen ‘in de genadeloze molen van het rechtssysteem’. Maar dat Christensen de uitspattingen van heksen in Häxan met veel plezier liet zien, schoot de kerkelijke en burgerlijke autoriteiten in het verkeerde keelgat. Toch was ook Christensen een kind van zijn tijd, stelt Graveland, want in het slotpleidooi in de film verklaart hij hekserij als een vorm van hysterie. ‘Hier komen zijn achterhaalde opvattingen om de hoek kijken; in zijn tijd werden vele ziektes van vrouwen maar al te vaak ten onrechte afgedaan als hysterie.’

Häxan, dat pas in 1972 voor het eerst in Nederland was te zien, behoort tot de heksenklassiekers. Paradiso vertoont de film 18 juni met een live uitgevoerde elektronische soundtrack van het Nederlandse duo Wanderwelle. In de omschrijving van Paradiso: ‘Verwacht qua muziek een brute stroom gitaardrones en angstaanjagende noise gecombineerd met delicate soundscapes en gelaagde melodieën’.

Häxan met live score van Wanderwelle | 18 juni | Paradiso, Amsterdam