Op ooghoogte #53

Mark Cousins (The Story of Film) schrijft maandelijks over film en beeldassociaties. Deze maand trok hij zich terug met het oeuvre van Theo Angelopolous.

Wat is dit voor beeld? Een gigantische hand die uit de Griekse zee wordt opgevist. Een film-greep uit Landscape in the Mist (1988), een van de beste films van de Griekse regisseur Theo Angelopoulos (1935-2012). Ik roep het hier in herinnering omdat ik onlangs mijn eigen Angelopoulos-retrospectief hield. Er is hier in Schotland veel sneeuw gevallen, en dus heb ik in de bergen een huisje gehuurd zodat ik elke dag kon wandelen. Ik was alleen en er was geen wifi, dus wat moest ik ’s avonds doen?
Jaren geleden kocht ik een Angelopoulos-boxset, maar ik had er nog niet veel van gezien. Hij was een grote naam in de cinema van de jaren zeventig, tachtig en negentig, won de Gouden Palm in Cannes voor Eternity and a Day (1998), en regisseerde artfilmsterren als Jeanne Moreau, Bruno Ganz en Marcello Mastroianni. Maar zijn films zijn zo lang (sommige meer dan drie uur) en zo traag, dat ze soms moeilijk in een druk leven in te passen zijn. Mijn tijd in de cottage was ideaal voor een hernieuwde kennismaking met zijn werk.
Nu ik Alexander the Great (1980), Voyage to Cythera (1984), The Beekeeper (1986), Landscape in the Mist (1988), The Suspended Step of the Stork (1991), Ulysses’ Gaze (1995) en Eternity and a Day (1998) heb bekeken, heb ik het gevoel dat ik een tijdje in Angelopoulos-land heb doorgebracht. Het is een winterse, regenachtige plek. De meeste van zijn films zijn in het noorden van Griekenland gesitueerd, ver weg van de toeristische clichés. Het is een cinema van grote onderwerpen — tijd, ouderdom, geschiedenis, verlies en politiek verraad — en grote metaforen: veel van zijn verhalen hebben mythische dimensies en gebruiken vaak beelden — bruggen, vlotten, bijen — die verwijzen naar de voorbijgaande en rusteloze aard van de menselijke natuur. Het tempo, de grandeur en het gebruik van de briljante klassieke muziek van Elin Karaindrou laat een statige vorm van ambachtelijke Europese artcinema zien die door digitaal en Dogma werd weggevaagd.
De grootste zwakte van Angelopoulos’ films is de manier waarop ze vrouwen portretteren. Keer op keer hebben de ouwige mannenfiguren een enorme aantrekkingskracht op vrouwen. Prachtige jonge vrouwen die zich in de armen van mannen als Mastroianni (The Beekeeper, de slechtste film die ik zag) en Harvey Keitel in Ulysses’ Gaze werpen.
Los daarvan zijn de films klankrijk, zelfs profetisch. Zijn beroemde, soms wel tien minuten durende shots, die vaak dichtbij beginnen, dan naar achteren bewegen en weer terug draaien om te onthullen wat zich achter de camera bevindt, zijn nog steeds indrukwekkend. Ze maken dat zijn films als het ware zweven en, omdat de personages vaak trappen beklimmen of zich op een balkon bevinden, lijken op etsen van Escher.
Misschien nog wel aangrijpender en fascinerender is de hedendaagse relevantie van films als The Suspended Step of the Stork en Eternity and a Day. Terwijl een aantal van de beroemdste Europese auteurs, zoals Luchino Visconti en Ingmar Bergman, zich voornamelijk op het leven van de middenklasse richtten, zijn de films van Angelopoulos zich altijd bewust van armoede. En hij heeft niet alleen oog voor de harde realiteit van het dagelijkse leven, ook gaan bijna al zijn films, en in het bijzonder de twee die ik net noemde, over migratie. Grenzen, vluchtelingen, de Balkan als uitgestrekt transitkamp — beelden die de afgelopen jaren zoveel in het nieuws zijn geweest — ze zitten in al zijn werk.
Noem hem Homerisch, als je wilt. In het slechtste geval was er een hoop mannelijk ego aan het werk. Maar deze briljante stilist was een doodskunstenaar. Hij luidde een noodklok en keek naar de wereld vanuit een van de meest interessante plekken op aarde — de Balkan. Films als Eternity and a Day, Landscape in the Mist en The Suspended Step of the Stork verlichten, verrijken en maken de Europese tragedies van onze tijd begrijpelijk.

Mark Cousins | @markcousinsfilm