Op ooghoogte #36

Mark Cousins (The Story of Film) schrijft maandelijks over film- en beeldassociaties. Vorige maand vertelde hij over zijn nieuwe film Atomic, in juni te zien op het Holland Festival. Op verzoek van de Filmkrant tekende hij zijn ervaringen met de film in Tsjernobyl op.

Vorige maand schreef ik al over de film die ik onlangs heb gemaakt, Atomic, die over het atoomtijdperk gaat. Aangezien hij geheel is samengesteld uit archiefmateriaal, van atoom­proeven tot wetenschappelijke experimenten, bestond het gevaar dat hij heel technisch zou worden. Ik wilde juist dat het een menselijke film zou worden, dus ik heb ook veel shots gebruikt van de gezichten van demonstranten tegen kernwapens en nucleaire energie, boeren uit de omgeving van kerncentrales, geëvacueerde families etc.
Toen werd ik uitgenodigd voor een vertoning van de film in Slavutitsj, de stad naast Tsjernobyl waar de overlevenden wonen van de ramp met de kerncentrale in 1986. Er kwamen ongeveer 400 mensen op af, velen onder de dertig, dus geboren na de ramp, maar er waren ook veel ouderen aanwezig die zich die dag nog als gisteren konden herinneren. Ik was nerveus. Aangezien de film een sterke nieuwe score van de band Mogwai heeft, vroeg ik de operateur om het geluid op volle sterkte te draaien.
Gedurende de film had ik klamme handen. Wat als ik een verkeerde snaar had geraakt? Ik had weliswaar de dreiging van atoomstraling meegemaakt, maar deze mensen hadden de realiteit ervan beleefd.
Veel van de filmclips die ik heb gebruikt, komen uit sonore voorlichtingsfilms van de overheid: wat als dit publiek zulke speculatieve scènes saai of irrelevant vond? Zouden ze hebben gewild dat mijn film meer onderzoekend en journalistiek was geweest, en niet zozeer over de dreiging an sich ging?
Ik had me geen zorgen hoeven maken. In de Q&A na afloop werd het al snel duidelijk dat de Oekraïners die onder het Sovjetregime hadden geleefd, juist enorm geïnteresseerd waren in de manier waarop autoritaire regeringen de bevolking wat voorhielden. Gedurende de screening hoorde ik gelach bij de scènes waarin de boeren en de baboesjka’s uit Tsjernobyl over hun huizen praten. Tijdens de Q&A werd duidelijk dat dit een lach van herkenning was geweest: zij kenden allemaal mensen zoals ze net op het doek hadden gezien.
De belangrijkste thematische beslissing die ik tijdens het maken van de film had genomen werd ook tijdens de discussie na afloop onderschreven. Ik wilde dat Atomic zowel over de schoonheid van het atoom en de natuur ging, als over z’n destructieve mogelijkheden. In mijn discussies met de producenten van de film noemde ik dit ‘paradise’ en ‘paradise lost’.
Voor de ramp was het landschap rondom Tsjernobyl een soort paradijs: boomgaarden in bloei, daarna vol fruit. Boerderijdieren en wilde beesten zwierven rond. Door de kernramp werd het hele gebied radioactief, dus dit paradijs is inderdaad verloren, maar inmiddels hebben de wilde bloemen en de planten zich heropgericht. Jonge bomen groeien door het beton van de verlaten spookstad Pripyat. De vogels zijn terug, evenals veel zeldzamer soorten wilde dieren. Ze zijn veilig, omdat er nauwelijks mensen zijn. Hun vijanden zijn vertrokken.
Het heeft bijna iets bijbels. Is het paradijs herwonnen? Niet helemaal. Het stralingsniveau is in sommige gebieden nog ongemeen hoog en de decennia van doden, zieken en geboortedefecten in Oekraïne en Wit-Rusland zorgen voor een enorm trauma dat niet snel zal verdwijnen. Maar de hele streek is een ecosysteem, net zoals, op een bepaalde manier, een film een ecosysteem is. Atomic lijkt iets van de complexiteit van dit alles te pakken te hebben, in al z’n hoop en vrees.

Mark Cousins | @markcousinsfilm

Tijdens het Holland Festival zal Mogwai de score van Atomic live spelen op 11 juni | De dvd van de film Atomic: Living in Dread and Promise is verkrijgbaar via mailto:johns@hopscotch%20films.co.uk | Lees ook de recensie van I am Belfast, een andere nieuwe film van Mark Cousins die nu verkrijgbaar is op dvd