Boeken: Unexplained Presence

Onverklaarbare aan­wezigheid, zo noemt Tisa Bryant de zwarte identiteiten die in kunst, film en literatuur opduiken. In haar essay­bundel Unexplained Presence uit 2007, in 2024 opnieuw uitgegeven, duidt ze de mythes rondom zwartheid.

Monica Vitti verschijnt in L’eclisse (Michelangelo Antonioni, 1962) in black­face. Een beeld dat ik, eerlijk gezegd, had verdrongen, totdat ik er in Unexplained Presence over las. Als ik de scène later opzoek, weet ik waarom: Vittoria, gespeeld door Vitti, met zwart geschminkte huid en gouden ringen om haar hals gestapeld, imiteert een Afrikaanse dans. Ongemak bekruipt me.

We hebben de neiging om zulke momenten te negeren, of, zoals schrijver en assistent-hoogleraar Tisa Bryant in haar essaybundel stelt, “weg te knipperen”. Iemand heeft dit moment bewust gecreëerd – iemand heeft deze scène bedacht, iemand heeft de huid van Monica Vitti zwart gemaakt en deze gouden ringen om haar nek gestapeld, iemand heeft dit gefilmd – maar we doen graag alsof dit zomaar uit de film kan worden geknipt (geknipperd), alsof het een schoonheidsfoutje betreft.

Wat moeten we met zo’n moment als in L’eclisse? “It’s been said that Antonioni inserts himself into the mise en scène of every one of his films. Where is he here?”, vraagt Bryant zich af. En over Virginia Woolfs gebruik van het n-woord in Orlando vraagt ze: “It [sic] not she do it? Then who?” Niet om de maker te veroordelen, maar omdat de nadruk op goede bedoelingen ons kan afwenden van het ongemakkelijke zicht. Kijk, zegt Bryant in haar essays, kijk goed, en zo onthult ze iets wat zich voor onze ogen afspeelt, maar door een sluier van onzichtbaarheid bedekt wordt.

Zwartheid in kunst is vaak liminaal, op het randje van gezien worden en onzichtbaar blijven. Zwarte personen worden overschilderd of juist ergens overheen geschilderd. In het openingsessay schrijft Bryant hoe in Darling (1965) op een billboard het gezicht van de witte ideaalvrouw boven op zwarte gezichten wordt geplakt; in een ander essay stelt ze zich voor hoe de gelaatstrekken van een zwarte vrouw op een schilderdoek worden verwesterd. Zelfs als ze het niet over blackface, of whiteface, heeft, toont Bryant hoe zwartheid in kunst vaak benadrukt wordt, om daarna geruisloos weer te verdwijnen.

Bryant is geïnteresseerd in mythes en mythevorming. Dat wil zeggen, zelfs als haar teksten gaan over individuele kunstwerken en individuele makers, is haar eigenlijke onderwerp beeldvorming. Ze beweegt zich van tekst naar beeld, van kunst naar reality-tv. Bryant voegt geen beeldmateriaal toe – een eerbetoon aan Roland Barthes – maar laat de woorden zelf de beelden oproepen.

Poëtisch en precies
Bryant focust op wat zich in het volle zicht verbergt. Ook in haar teksten speelt ze met het onthullen van wat verborgen is en ze schroomt niet om emoties of gedachten toe te schrijven aan personages. Zo begeeft ook zij zich telkens op het randje – van genres, van fictie en non-fictie, van invulling en openbaring. In haar speculatieve essays vloeien beschrijving en interpretatie samen. Haar stijl is poëtisch en precies. Haar stem vervormt, verandert, neemt de vorm aan van personages, van de toeschouwer, van de dominante cultuur.

Bryant onderneemt een reis van ekfrasis, van levendige kunstbeschrijving. Ze voert de kijker mee in een stroom van bewustzijn die zich gelijktijdig voltrekt met de beelden- en woordenstroom van de films en boeken die ze beschrijft. Vaak voelt het alsof er uitleg ontbreekt en de stroom van indrukken werkt soms desoriënterend. Maar als je je mee laat voeren, als je deze indrukken volgt, begint zich een beeld in je hoofd te vormen. En dan, plotseling, vallen al deze observaties samen.

Want er zijn verbanden tussen de – op het eerste oog loshangende – essays. Bryant laat het aan de lezer om die zelf te leggen. Ze beschrijft zichzelf als een gids, het boek als een reis. Een bundel die zich in je geheugen nestelt, als een beeld dat je dacht vergeten te zijn.

Unexplained Presence Tisa Bryant | 2024, Wave Books, Seattle | 200 pagina’s | €23,99