Boeken: Read Frame Type Film

De eerste uitgave van de nieuwe uitgever Mubi Editions is een kloek koffietafelboek waarin de cinematische waarde van tekst centraal staat. Opvallend genoeg komt dat een stuk beter uit de verf in de beelden dan in de begeleidende teksten.

Als we het hebben over “audiovisuele media”, vergeten we bij die combinatie van beeld en geluid eigenlijk een derde fundamenteel element: tekst. En dat terwijl tekst van meet af aan alomtegenwoordig is in cinema: van op- en aftiteling, via de tussentitels van de vroege film, tot aan het wijdverbreide gebruik van ondertitels na de komst van de geluidsfilm.

Al te makkelijk doen we al die tekst af als onderdeel van de visuele kant van de film. Maar de iconische werking van tekst is compleet anders dan die van gefilmde beelden. In sommige opzichten is het nauwer verbonden aan (de gesproken elementen van) de geluidslaag, bijvoorbeeld in het feit dat het vertaald moet worden wanneer een film in een ander taalgebied wordt vertoond.

De auteurs van het koffietafelboek Read Frame Type Film, filmcurator Enrico Camporesi, grafisch-­ontwerphistoricus Catherine de Smet en ontwerper Philippe Millot, pleiten dan ook voor een diepere waardering voor tekst als zelfstandig filmisch element. Helaas weten hun observaties bij het gebruik van typografie in 24 korte experimentele films uit de collectie van het Centre Pompidou de waarde daarvan niet altijd even goed over te brengen.

Read Frame Type Film, met als ondertitel “written on the screen”, is de eerste publicatie van de nieuwe uitgeverij Mubi Editions, verbonden aan de gelijknamige streamingdienst en filmproducent. Die wil, zo staat op haar eigen website te lezen, “de grenzen verleggen van wat filmgerelateerde uitgaven kunnen zijn”.

Mubi Editions richt zich niet alleen op boeken maar wil ruimte geven aan allerlei vormen van reflectie op cinema. Er komen, naast de algemene reeks ‘Projections’ waarvan dit eerste boek onderdeel is, ook uitgaven in de reeksen ‘Auteurs’ (samenwerkingen met gerenommeerde filmmakers en kunstenaars), ‘Internegatives’ (herpublicaties of vertalingen van zeldzame uitgaven) en ‘Lights!’ (uitgaven rond de eigen Mubi-releases). Een “intrigerende portfolio” en “opvallend ontwerp” zijn speerpunten.

Langs elkaar heen praten
Dat laatste is in ieder geval direct duidelijk in Read Frame Type Film, waarvan de titel bestaat uit vier woorden die zowel werkwoord kunnen zijn als zelfstandig naamwoord – “kader” of “kadreren”, “type” of “typen”. Dubbeling is ook het sleutelwoord voor de opmaak, waarin met een ongebruikelijke bladspiegel is gezocht naar een meer gelijkwaardige verhouding tussen tekst en beeld.

Die wordt visueel geïntroduceerd in de inleiding, waar nog geen beelden bij geplaatst zijn, maar waar wel twee inleidingen door elkaar heen lopen. Een meer filosofische inleiding op het onderwerp, gevormd door het artikel ‘From the Written Word to the Screen’ door dichter en filosoof Pierre Alferi uit 2005 (eerder alleen in het Frans gepubliceerd), wordt omringd (letterlijk) door de meer praktische inleiding op hoe het boek is opgebouwd door Camporesi, De Smet en Millot.

In het vervolg staan hun teksten op een gelijkaardige manier gestrooid rond de reproducties van diverse frames uit de vierentwintig titels die ze bespreken – films van onder meer Marcel Duchamp, Dziga Vertov, Len Lye, Yvonne Rainer, Michael Snow en Morgan Fisher, de oudste uit 1926 en de jongste uit 1984.

Ook in die teksten zelf overheerst een dualiteit: ze zijn gestructureerd als een soort gesprekjes tussen de drie schrijvers, in paragraafjes gemarkeerd met de initiaal van hun voornamen. Tegelijkertijd bedienen zij zich van het idioom van wetenschappelijke publicaties (met ook nog eens overduidelijke wortels in de extra verbose Franse variant daarvan, al is de voertaal Engels) die mijlenver af staat van de “spreektaal” die de gespreksvorm impliceert. En hoewel af en toe expliciet op elkaars teksten wordt gereageerd, lijken de auteurs vaker langs elkaar heen te praten – als De Smet in de bespreking van Sailboat (1967) van Joyce Wieland opmerkt dat die kunstenaar ermee worstelde dat haar werk altijd vergeleken werd met dat van anderen, vervolgt Camporesi doodleuk met een vergelijking met Warhol.

Ideeënrijke speelsheid
Ondanks het wetenschappelijke vocabulaire weten de teksten lang niet altijd de diepgang te vinden die daarbij zou moeten horen. Er wordt relatief veel ruimte gebruikt voor het beschrijven van de films, aan achtergronden over hun makers, en aan verwijzingen naar de bredere kunststromingen en tijdperken waartoe zij behoren. Vooral Millot heeft er bovendien een handje van te strooien met namen van lettertypen, hun ontwerpers en de gieterijen, zonder daar verder al te veel duiding aan te geven. Zo wordt bijvoorbeeld amper stilgestaan bij de intrigerende link tussen de materiële kant van het medium film en van het letterzetten, die beiden in ons digitale tijdperk grotendeels vervlogen zijn.

De grootste kracht van de uitgave zijn dan ook de reproducties van de filmframes zelf, vaak in een gehele strook inclusief perforatierand en gebruikssporen. In die beelden komt de ideeënrijke speelsheid waarmee al deze kunstenaars met tekst-als-beeld omgaan pas echt tot leven.

Read Frame Type Film Enrico Camporesi, Catherine de Smet en Philippe Millot | Mubi Editions, 2025 | 180 pagina’s | € 55