Boeken: Harun Farocki: Forms of Intelligence
Een lexicon van beelden

Ein Tag im Leben der Endverbraucher
In deze monografie graaft Nora M. Alter diep in het werk van Harun Farocki, die met zijn films en essays ontleedde hoe beelden geproduceerd, geconstrueerd en geconsumeerd worden.
In een schrijven bij de korte film Die Teilung aller Tage (1970) stelden Harun Farocki en coregisseur Hartmut Bitomsky dat het hun doel was om “iemand die loopt te laten nadenken over lopen, zodat diegene omvalt”. In bijna honderd korte en (middel)lange films en nog eens ruim tweehonderd teksten en essays ontleedde Farocki (1944-2014) de manier waarop beelden geproduceerd, geconstrueerd en geconsumeerd worden.
Tien jaar na zijn dood is er met Harun Farocki: Forms of Intelligence een eerste Engelstalige monografie over deze filmmaker. Het boek van Nora M. Alter is nadrukkelijk geen biografie, maar een grondige studie van Farocki’s oeuvre, geclusterd rond de thema’s arbeid, kritiek en oorlog. Ze legt een netwerk van dwarsverbanden door dat oeuvre en traceert daarbinnen de invloeden van onder meer Roland Barthes, Bertolt Brecht en Vilém Flusser.
Nog een invloed is documentairepionier Dziga Vertov, die elk filmbeeld beschreef als een baksteen, een film als een gebouw. Maar in plaats van zo’n gebouw te construeren, draait veel van het werk van Farocki om het loswrikken van de bakstenen. “Zijn analytische methode”, zo schrijft Alter, “bestaat uit het losbreken van individuele componenten om te laten zien hoe ze functioneren als onderdelen van een geheel.”
In de vroege kortfilm Nicht löschbares Feuer (1969) gaat een man in een reeks fictieve scènes langs bij verschillende chemische bedrijven om componenten te verzamelen voor de productie van napalm. Componenten die op zichzelf geen gruwelijk oorlogswapen zijn, en in een andere samenstelling rubber of tabak vormen. “Een groot chemieconcern is als een stel bouwstenen”, concludeert de man. “Je kunt er de hele wereld mee in elkaar zetten.”
Voor Farocki zijn ook beelden bouwstenen, die afhankelijk van de constellatie waarin ze geplaatst worden een betekenis genereren. Specifiek is Farocki geïnteresseerd in de rol die beelden spelen in het produceren van ideologieën. “De burgerlijke, fascistische en kapitalistische ideologie is vandaag de dag niet herkenbaar aan een etiket”, stelt Farocki. “Je moet het opsporen via de details, in uitdrukkingen en gebaren.”
Farocki’s werk, zo zet Alter uiteen, was een poging een lexicon van beelden te genereren. Van gebaren, uitdrukkingen, visuele concepten en sequenties die door herhaald gebruik een gestandaardiseerde betekenis hebben gekregen. Alter citeert dat Farocki beschrijft hoe het ordenen van filmmateriaal hem doet denken aan woordenboeken, “vanwege de manier waarop ze het gebruik van een woord of uitdrukking chronologisch documenteren, door de decennia of eeuwen heen.”
In het fantastische Ein Tag im Leben der Endverbraucher (1993) monteerde hij bijvoorbeeld een etmaal in het leven van een doorsnee West-Europeaan aaneen met reclamebeelden, misschien wel de meest gedachteloos geconsumeerde beelden. Maar die beelden en vooral hun constante herhaling, zo demonstreert deze montage, scheppen of onderstrepen een ideologisch kader. In dit geval de idealisering van een traditioneel middenklassengezin in een kapitalistische samenleving (overigens nog steeds een hardnekkig beeld in reclames).
Citaten als rovers
Het werk van Farocki is altijd begaan met dat wat zichtbaar of juist onzichtbaar is. Zo wijdt Alter een lang hoofdstuk aan arbeid, een rode draad in het werk van Farocki. In films als Industrie und Fotografie (1979) en Arbeiter verlassen die Fabrik (1995) laat hij zien hoe arbeid steeds onzichtbaarder werd in de samenleving. Oorlog is daarentegen zichtbaarder geworden, maar, zo analyseert Alter aan de hand van onder meer Farocki’s film over de Golfoorlog Erkennen und Verfolgen (2003), het gaat daarbij steeds vaker om ‘operationele’ beelden, niet gemaakt door mensen maar door satellieten of drones. Tegelijk wordt het steeds lastiger in de veelheid van beelden de echtheid ervan te verifiëren.
Vanaf pakweg Wie man sieht (1986) bestaan Farocki’s films vrijwel volledig uit archiefmateriaal dat hij uit de context licht of juist een andere context geeft, ondersteboven of binnenstebuiten keert. “Citaten in mijn werk”, zo betoogt hij, “zijn als rovers langs de kant van de weg die gewapend tevoorschijn springen en de luie wandelaar van zijn overtuiging verlossen.” Niet voor niets noemt Alter zijn films tours de force van montage. Zijn misschien wel grootste krachttoer is het samen met Andrei Ujică uit 125 uur aan amateur- en nieuwsbeelden samengestelde Videogramme einer Revolution (1992), over de Roemeense Revolutie van 1989.
Of het nu over arbeid, oorlog of revolutie gaat, telkens weer laat Farocki je tijdens het kijken naar beelden nadenken over wat het betekent om naar beelden te kijken. Laat hij ons struikelen over onze blinde vlekken en de onzichtbare constructies die schuilgaan achter de beelden die ons omringen. Een opzet die in de tien jaar sinds zijn dood zo mogelijk alleen maar relevanter en urgenter is geworden.
Harun Farocki: Forms of Intelligence Nora M. Alter | 2024, Columbia University Press, New York | 272 pagina’s | €39,95