Boeken: Gerrit van Dijk, hommage aan een inspirerende dwarsligger

Niet te regisseren opschudder

Zelfportret Gerrit van Dijk, 2006

In een raak getekend beeld plaatst Joost Swarte de Haarlemse kunstenaar Gerrit van Dijk naast Marcel Duchamp en Frank Zappa. Het is een van de bijdragen aan een kloek boekwerk dat onderdeel is van een eerbetoon aan de in 2012 overleden vrijbuiter.

In 1983 werd de korte Nederlandse animatiefilm Haast een hand geselecteerd voor Cannes. Een eer waar nog steeds menig Nederlands filmer jaloers op kan zijn. De maker van dit ontroerende en expressieve werkstuk was Gerrit van Dijk (1938-2012), die kort daarna een Gouden Kalf zou krijgen voor het satirische A Good Turn Daily.

In de jaren zeventig had Van Dijk zich al ontpopt als een energieke vertegenwoordiger van een nieuwe generatie animatiefilmers. Een zelfverklaarde anti-Disney die naar hartelust met het medium experimenteerde, wat ook internationaal aandacht trok: tweemaal een Gouden Beer in Berlijn, voor Pas à deux (1988) en Ik beweeg, dus ik besta (1998).

Het is dan ook opvallend dat in Gerrit van Dijk, hommage aan een inspirerende dwarsligger zijn profiel als animatiefilmer niet voorop staat. In dit fraai vormgegeven en rijk geïllustreerde boekwerk komt hij in de eerste plaats naar voren als kwajongensachtige spraakmaker, opschudder, creatieve rebel en inspirator. De in Brabant geboren Haarlemmer was bedenker van allerlei artistieke ondernemingen en had bovendien een groot gevoel voor speelse speldenprikken, vooral als het de plaatselijke politiek betrof.

Schilder, cartoonist, animatiefilmer en geëngageerd activist, het lag bij de als tekenleraar begonnen Van Dijk allemaal heel dicht bij elkaar. Zie bijvoorbeeld het relletje rond Ons Erelid, een ironisch, op burgemeester De Gou gelijkend plastiek dat hij samen met sparringpartner Pieter Zwaanswijk maakte. Of zijn animatiebijdragen aan het spraakmakende project Jute, dat kunst met actualiteit verbond.

Onstuitbaar
Gonda Koster, promotor van Haarlemse culturele projecten, beloofde Van Dijk kort voor zijn dood in 2012 dat hij niet in vergetelheid zou raken. Grafisch vormgever Jacques Overtoom, die zich 45 jaar lang door Gerrits enthousiasme liet meesleuren, deed een vergelijkbare toezegging. Hun plan voor een boek vol herinneringen groeide uit tot een veel breder opgezette hommage. Er is een expositie in het Haarlemse 37PK, en op het Nederlands Film Festival gaat in september Emma Westermans documentaire Gerrit van Dijk – Ik tel mijn tekeningen in première.

En dus dit boek. Geen overzichtelijke biografie in de gebruikelijke zin, want dat is bij iemand als Van Dijk onmogelijk, waarschuwt Overtoom al in zijn inleiding. Het werd een hommage in de vorm van een uitgebreide collectie terugblikken en impressies, anekdotes, poëzie en beschouwingen. Geschreven of getekend door heel veel vrienden, medekunstenaars, leerlingen en anderen die hem meemaakten. Van het schildersprotest X65 tot zijn rol als animatiedocent. Van de Witte Bioscoop tot een interview met echtgenote Cilia van Dijk, zijn levensgezellin en latere producent. Van zijn rol als acteur-performer tot het fotoproject Zeek (Van Dijk op talloze urinoirs waar hij een plasje doet) en de oortjes van Mickey Mouse. Daarnaast illustratieve krantenknipsels en uiteraard veel beelden van zijn werk.

Lijstjes met films, vertoningen en prijzen ontbreken niet, maar bij zo’n bonte verzameling herinneringen was een trefwoordenregister misschien geen overbodige luxe geweest. Neemt niet weg dat die caleidoscopische aanpak een goede keus is. Het past bij Van Dijk en levert een rijk geschakeerd portret op waardoor deze onstuitbare Haarlemmer echt gaat leven. Aan de ene kant was hij een ‘niet te regisseren’ individualist. Aan de andere kant iemand die graag met allerlei partners in crime samenwerkte.

Dat alles is ingebed tussen twee artikelen (waaronder een interview met Van Dijk vlak voor zijn dood) die samen toch nog een mooie mini-bio vormen.

Zwarte hoed
Temidden van die waaier aan invalshoeken is de aandacht voor Van Dijks eigen filmwerk – hij zag animatie als meest vrijheid gevende kunstvorm – beperkt. Maar met een mooi overzichtsartikel halverwege het boek en nog twee filmavonturen is dat geen groot bezwaar. Voor wie zijn films niet kent is het genoeg om nieuwsgierig te worden. Gelukkig staat het meeste op YouTube.

Ook zijn betekenis voor de Nederlandse animatiewereld komt duidelijk naar voren. Zo stond hij onder meer aan de wieg van het Holland Animation Film Festival. Gerrit van Dijk is de man onder wiens onafscheidelijke zwarte hoed voortdurend honderden ideeën borrelen. De man die alles dwars door elkaar doet. ‘Het is deze man die we missen’, lezen we achterop. Dat gevoel komt uitstekend over.


Gerrit van Dijk, hommage aan een inspirerende dwarsligger |Jacques Overtoom & Gonda Koster (samenstelling) | 2020, uitgave in eigen beheer | 212 pagina’s | €25,–

De expositie in 37PK is nog te zien tot en met 27 september. Ik tel mijn tekeningen van Emma Westermann gaat op 26 september in première op het Nederlands Film Festival. In de Filmschuur in Haarlem volgt nog een beoogd programma van een aantal van Van Dijks animatiefilms, samen met Westermans documentaire; de datum daarvoor is nog niet bekend.