Boeken: Cursus Tekenfilm Marten Toonder

Een fraaie facsimile-uitgave van een Cursus Tekenfilm uit 1946 maakt de droom voelbaar die Marten Toonder koesterde voor een professionele Nederlandse animatie-industrie.

Dit is er eentje voor de liefhebber – en dat ben ik. Een facsimile-uitgave van de Cursus Tekenfilm die Marten Toonder in 1945/46 schreef voor uitgeverij Filminstituut Studio. De 51 losbladige lessen zijn ingescand, inclusief de originele vlekken en tikfouten, wat het gevoel versterkt een historisch object in handen te hebben. Een object dat door stripmaker en -kenner Jan-Willem de Vries in een gelimiteerde uitgave van tweehonderd stuks in eigen beheer is uitgegeven in een fraai afgewerkte doos – inclusief een blij makend verborgen magneetje, dat de klep gesloten houdt.

Voorop de doos staat een zwart-witafbeelding van Tom Poes die uitkijkt over een nachtelijk landschap met een kasteel in de verte, met uitstekende licht- en schaduwwerking. De plaat is afkomstig uit de tekenfilm Tom Puss. Das Geheimnis der Grotte, waaraan Toonders animatiestudio werkte voor het Duitse Degeto tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het kwam Toonder, tezamen met zijn werk voor De Telegraaf, na de oorlog op een veroordeling voor collaboratie te staan, maar de onvoltooide animatiefilm (te vinden op de dvd bij De Vries’ vorig jaar verschenen De Toonder animatiefilms) werd nooit afgeleverd en behoedde, aldus zijn geestelijk vader, een groep jonge Hollanders voor dwangarbeid in Duitsland.

Nazi’s
De Cursus Tekenfilm zelf gaat nauwelijks op de kwestie in, maar in een interview met het blad Filmwereld uit november 1945, dat is te vinden op een bijgeleverde cd met nog meer historische scans, pocht Toonder hoe Das Geheimnis der Grotte, waarin reuzen met laarzen het afleggen tegen reuzen met klompen, feitelijk de nazi’s bespotte.

Toonders collaboratie stelde niet zo veel voor, zo kan de huidige consensus onder historici worden omschreven. Zijn motivatie om de studio coûte que coûte open te houden had vooral een prozaïsche reden — Toonder had grote ambities op animatiegebied en wilde de voortschrijdende professionalisering niet in gevaar brengen.

Daarom verscheen direct na de oorlog de Cursus Tekenfilm: er moest een nieuwe generatie animatoren worden opgeleid om zijn studio te versterken. Met als uiteindelijk doel: een avondvullende animatiefilm – op de dvd staan het productieplan en het door Toonders broer Jan Gerhard geschreven scenario voor de lange animatie Fortune Fair, een surrealistisch Bommel-verhaal uit 1949 dat met zijn soldaten, bomaanslag en moorddadige machines nog duidelijk onder invloed staat van de oorlogsjaren.

Grottekeningen
Inmiddels weten we dat Fortune Fair nooit gemaakt zou worden en dat de film die in 1983 wel werd gemaakt, Nederlands eerste lange animatiefilm Als je begrijpt wat ik bedoel, Toonder nogal teleurstelde. Maar in 1946 was hij optimistisch. De Cursus staat, naast nostalgisch aandoende teksten over camera’s, celluloid en handmatige synchronisatie, vol grootspraak over het medium, waarin soms de latere literator doorschemert. Verwijzend naar grottekeningen poneert Toonder: ‘De tekenfilm is zo oud als de mensheid!’ en dat – aangezien het wezen van cinema volgens hem illusie is – ‘de enige film die bestaat de tekenfilm is en dat ieder fotografisch product slechts een slappe en tot mislukking gedoemde poging is om hiertoe te geraken’. Inspirerend vindt hij het surrealisme, maar ‘een surrealistisch schilderij is literair omdat zij een verklaring behoeft en is dus, artistiek gesproken, onmachtig. Een tekenfilm echter behoeft geen verklaring omdat haar actie zichzelf verklaart, zij is de surrealistische kunst der toekomst.’

Amerika
En Disney? ‘Zijn concessies aan de realiteit verminken zijn producten en voeren hem steeds verder af van het terrein der film.’ Dus: ‘Zonder dan ook aan de enorme verdiensten van Disney voor de tekenfilm tekort te willen doen en met erkenning van zijn technische volmaaktheid, moet een objectief beschouwer constateren, dat de tekenfilm in Amerika is doodgelopen.’ Want: ‘Amerika is geestelijk te zeer misvormd door de daar heersende wansmaak, die door de fotografische wanproducten is veroorzaakt.’

En dat bood, concludeerde Toonder in 1946, mogelijkheden voor ons land. ‘Al met al is een matig optimisme ten aanzien van de toekomst der Nederlandse tekenfilm zeker gerechtvaardigd.’

Cursus Tekenfilm Marten Toonder (met inleiding door Jan-Willem de Vries) | 2013, eigen beheer | €64,95