Boeken – 4 augustus 2016

Voor even is Chris Marker alleen maar fotograaf. Geen filmmaker. Geen zelfgecreëerd mysterie. Met zijn foto’s observeert hij niet. En ook. Ja ook. Toch. Maar vooral is hij. In de actie. Ertussen. Tussen kijken en zijn. In de onscherpe flits tussen afdrukken en vastleggen. Pre-digitaal. Als je er net zo lang naar kijkt als naar zijn films, onthullen de foto’s toch ook weer die blik, tussen aankijken en wegkijken. Foto’s die hij de afgelopen halve eeuw maakte zijn nu verzameld in het boek Staring back, in de nasleep van een tentoonstelling in het Amerikaanse Wexner Center for the Arts. Personages, personen, een wereld die terugkijkt. En terugtrekt. Zijn onbevangenheid dreigt kwijt te raken op het moment dat de lens wordt scherpgesteld. Eb en vloed van het zien. Zwaartekracht van het oog.
Afgelopen nazomer liet de Franse filmmaker-flaneur Chris Marker opeens weer van zich horen. Op het Filmfestival Toronto was een kort filmpje van hem te zien als voorprogramma bij charly, de nieuwste film van zijn stiefdochter Isild le Besco. Op internet is het inmiddels ook te vinden. Bijvoorbeeld hier: turtlesalon.com/images/leila-attacks.mov of in een kleiner formaat op de site van Cahiers du Cinéma: cahiersducinema.com/article1304.html, maar dan wel weer vergezeld door een essay dat Marker erbij schreef, wat dan voor de niet francofonen hier: cinemasparagus.blogspot.com/2007/10/leila-attacks.html in het Engels te lezen is. Met, en nu beginnen deze cinefiele detectivewerkzaamheden over het world wide web vruchten af te werpen, een hoogstwaarschijnlijk commentaar van Mr. Marker zelf, in zijn alias van Sandor Krasna, de (fictieve) cameraman en hoofdpersoon van sans soleil (1983), Markers meest vertoonde essayfilm over film, tijd, filmtijd en herinneringen.
Met tromgeroffel, dat het midden houdt tussen de hartslagverhogende rikketik bij een circusnummer en de opzwepende suspense-drum uit het Nôh-theater begint zijn nieuwe kortfilm leila attacks: "Superdiferwizagrobis. Hyper Flush. Megastavibluk. That’s what the press says about the latest piece by Chris Marker, the best-known author of unknown movies."
Dat laatste klopt natuurlijk. Chris Marker (waarschijnlijk op 29 juli 1921 geboren als Christian-François Bouche-Villeneuve en anders een Mongolische prins) is stiekem een van de meest invloedrijke cineasten van de twintigste en de prille eenentwintigste eeuw. Nu is hij oud en gunt hij ons een blik op zijn keukenvloer. Daar maakt de rat Sheila zijn oude kat (is het Guillaume, die we al kennen uit chats perchés uit 2004?) het leven zuur. Timing, montage en duur van de shots verraden dat we hier niet zomaar met een homemovie te doen hebben. En die begintitels natuurlijk, die van deze moderne Tom & Jerry-readymade de museummuren maken die dit fietswiel nodig heeft.
Het is dat het een kat en een rat zijn, anders zou je je in die ene minuut kunnen voorstellen dat ze allebei minstens een keer parmantig in de camera staren. Met een blik die half betrapt, half alwetend is. Net zoals het meisje in Guinee-Bissau om wiens oogopslag Marker in sans soleil bijna een hele film bouwde. Of de Japanse in le mystère koumiko (1965), een film die Marker liever niet meer vertoond wil hebben, zodat de aanwezigen bij een lezing van Jean-Pierre Gorin dit najaar in het Oostenrijkse Filmmuseum gelukkig mochten zijn met een half-illegale vertoning van een afgeragde vhs-tape.

Bliksemschicht
En nu is er een heel boek met van die blikken. De ruim 200 verzamelde foto’s en begeleidende teksten, waaronder de hele Engelstalige versie van de voice-over van zijn laatste film chats perchés (2004, op dvd verkrijgbaar via Arte Video). In vier delen vallen ze uiteen: reportagefoto’s van linkse demonstraties van de jaren zestig tot nu (waarin, volgens Marker, "de utopische hoop van collectieve actie gecontrasteerd wordt met het eeuwigdurende gezicht van de eenzaamheid"), portretten van mensen die terugkijken, portretten van mensen die niet terug kunnen kijken (omdat ze net al hebben gekeken, of zo nog gaan kijken, slapen of dood lijken) en foto’s van dieren ("De meest oprechte mens(e)lijkheid").
Los van de Marker-mythologie spreken de foto’s ook. Niet omdat ze aan klassieke fotografische standaarden van structuur en compositie beantwoorden (al doen sommigen dat wel). Maar omdat ze van een fotograaf zijn die anti-foto’s maakt: die (en daarom kunnen alle kiekjesknippers toch weer inpakken) precies weet wanneer onscherpte effectief en wanneer een gimmick is. Wie uiteindelijk terugkijkt uit dit boek, zijn niet de geportretteerden, maar fotograaf Marker zelf. Iemand die zo lang heeft gekeken, dat hij precies dat moment weet te herkennen tussen gebeuren en niet-gebeuren, die bliksemschicht die de wazige slaapstand van onze ogen openscheurt. Wat daar te zien is weten we alleen als we ons in die blik spiegelen.

Dana Linssen

Staring back
Chris Marker
MIT Press, 2007, 168 p, 26 euro

Film festivals. From European geopolitics to global cinephilia
Marijke de Valck
2007, Amsterdam University Press, 34,50 euro
Handelseditie van proefschrift geeft eerst stevig theoretisch kader voor onderzoek en duikt daarna in het gedruis van de ‘festivalnetwerken’ van Berlijn, Cannes, Venetië en Rotterdam; dat laatste festival wordt overigens ‘het grootste culturele evenement van Nederland’ genoemd.

The Rough Guide to film. An A — Z of directors and their movies
Richard Armstrong e.a.
2007, Rough Guides, 33,50 euro
Ondanks allerlei IMDb-achtigen blijft er behoefte bestaan aan papieren filmnaslagwerken, gezien de jaarlijks terugkerende gidsen van Maltin, Porter & Martin en de Time Out Film Guide. Dit is een gids op naam van regisseur met na een beschrijving van leven en werk korte besprekingen van sleutelfilms uit het oeuvre. Verluchtigd met aparte kaders over deelonderwerpen (Dogma, montage, Toshiro Mifune).

Subversion. The definitive history of underground cinema
Duncan Reekie
2007, Wallflower Press, 30,40 euro
Phil Hall schreef in 2004 The encyclopedia of underground movies (Michael Wiese, 29,50 euro); dit boek gaat dieper op het onderwerp in en gaat niet uit van de Amerikaanse, maar van de Engelse underground, waar de auteur, als medewerker van het Exploding Cinema collective, zelf deel van uitmaakt.

Karl Valentin. Filmpionier und Medienhandwerker
Klaus Gronenborn
2007, Henschel Verlag, 22,70 euro
Catalogus bij tentoonstelling in Frankfurts filmmuseum over Duitse clown en filmmaker, die in 1912 zijn eersteling maakte (valentins hochzeit), waarna hij nog 50 kortere en langere films regisseerde — waarin hij meestal zelf de hoofdrol speelt.

The cinema of small nations
Mette Hjort
2007, Edinburg University Press, 30,40 euro
Twaalf studies naar evenzoveel landen, van Burkina Faso tot Tunesië (Nederland en België mogen niet meedoen), geven populariteit weer van het begrip wereldcinema, dat vraagt om nieuwe definities, waar hier dan ook naarstig naar wordt gezocht: wat is een nationale cinema? Wat is een ‘small nation’?

The making of Star Wars. The definitive story behind the original film
J.W. Rinzler
2007, Del Rey, 39,95 euro
Star Wars. Het mooiste uit de archieven van dertig jaar Lucasfilm
Stephen Sansweet
2007, Komos Uitgevers, 49,95 euro
Nieuwe trend in filmboekenland: boeken met allerlei parafernalia, briefjes en snuisterijen, liefst in facsimile. In dit geval een groot formaat star wars-boek in cassette — in het Nederlands vertaald, mét twee cd’s. Rinzler beschrijft zeer minutieus de totstandkoming van de eerste film uit de saga in eveneens fors, geïllustreerd boek.

To infinity and beyond! The story of Pixar Animation Studios
Karen Paik
2007, Chronicle Books, 77,50 euro
Pixar was aanvankelijk onderdeel van Lucasfilm, en ook dit boek is geautoriseerd door het bedrijf zelf — wat niettemin, of juist daarom, een hoop mooie plaatjes en een spannend verhaal oplevert.

Dying to belong. Gangster movies in Hollywood and Hong Kong
Martha P. Nochimson
2007, Blackwell Publishing, 34,50 euro
The Sopranos. The complete book
Martin Brett
2007, Times Inc., 44,50 euro
Gangsters zijn bij allerlei soorten filmliefhebbers populair, met als recent hoogtepunt de tv-serie the sopranos (waarvan de laatste aflevering in de VS 12 miljoen kijkers trok) — hier vermeld boek is natuurlijk voor fans, maar er is wel iets moois van gemaakt. Nochimsom trekt parallellen tussen de gangsters uit Hollywood en Hongkong, die veel op elkaar blijken te lijken. Ook hier weer aandacht voor Tony Soprano c.s.

Ten bad dates with De Niro
Richard T. Kelly
2007, Faber & Faber, 32,50 euro
Boeken met sleutelmomenten en gevleugelde citaten bestaan er in ruime mate. Hier een boek met juist weer alternatieve lijstjes van grote (Coens, Soderbergh) en minder grote namen (Mark Cousins), én met een door de samensteller gemaakte blog (tenbaddates.com). Eén voorbeeld: Deck The Halls With Bladeless Razors — Ten Christmas Movies To Save Us All From Satan’s Power.

Cinema Houston. From nickelodeon to megaplex
David Welling
2007, University of Texas Press, 48,50 euro
Een eeuw bioscoopgeschiedenis uit Houston laat zien dat de hedendaagse megaplextheaters weliswaar veel meer zalen hebben dan theaters uit de jaren twintig en dertig, maar de immense grandeur van de oude filmtheaters missen.

Samenstelling Philip Hartzuiker (theatreandfilmbooks.com).