Boeken – 3 juli 2014

Datum 03-07-2014
Auteur
Deel dit artikel

De boekenrubriek staat net als dit nummer in het teken van kijken en bekeken worden, en gaat in op twee al wat oudere boeken die veel inzicht bieden in het thema van surveillance: de een concreet, de ander op abstracter niveau.

Door André Waardenburg

Fritz Lang en de surveillance society
De films van Fritz Lang zitten vol momenten waarin personages de wereld door middel van surveillance willen beheersen. In Metropolis (1926) gebruikt de dictatoriale uitvinder Frederson een sinistere spion met de bijnaam Der Schmale (de Smalle) om iedereen in de gaten te houden. Seriemoordenaarsfilm M (1931) besteedt veel tijd aan het zeer gedetailleerd laten zien van procedurele aspecten van politieonderzoek, en welke moderne technische middelen en handige snufjes de politie zoal tot zijn beschikking heeft. Langs fascinatie met opsporings- en afluistertechnieken keert ook terug in zijn laatste film Die 1000 Augen des Dr. Mabuse (1960). Hierin keert meestercrimineel en hypnotiseur Mabuse, over wie Lang al eerder twee films maakte, na drie decennia afwezigheid terug in het Berlijn van de jaren zestig. In zijn hotelkamer kijkt de cryptofascist via talloze tv-monitoren naar wat er in alle hotelkamers gebeurt en toont hij bijzondere interesse in gadgets en snufjes zoals een exploderende telefoon.
Filmhistoricus Tom Gunning ziet deze personages als stand-ins voor Lang zelf, als personificaties van de regisseur die dwangmatig controle over zijn filmvertellingen wil uitoefenen. In Gunnings vuistdikke studie The Films of Fritz Lang: Allegories of Vision and Modernity (2000) analyseert hij uitputtend het werk van Lang en diens obsessie met controle en waarneming. Gunning: "Grote gevolgen van kleine incidenten hebben [in Langs films] altijd het Lot in een stroomversnelling gebracht, van Siegfrieds lindenblad tot Beckerts potloodschaafsel. Ik associeer zulk soort netwerken van omstandigheden niet zozeer met een metafysisch lot als wel met de structuren van het moderne stedelijke leven, waarin elk spoor door de surveillance society gevolgd kan worden."

The Films of Fritz Lang: Allegories of Vision and Modernity | Tom Gunning | 2000, British Film Institute | 528 pagina’s

Foucault en de disciplinemaatschappij
Het is een kleine stap van het oeuvre van Lang naar de invloedrijke Franse filosoof Michel Foucault. Diens werk staat in het teken van wat hij de disciplinemaatschappij noemde, met instituten als school, ziekenhuis en gesticht die het individu vormen, ‘disciplineren’ en onder de duim houden. Foucault begreep als homoseksueel maar al te goed hoe onderdrukking werkte en bestudeerde zijn hele leven hoe macht functioneerde. In het boek Discipline, toezicht en straf: De geboorte van de gevangenis (1975) poneert hij de term panopticisme. Deze term verwijst naar de uitvinding van het Panopticon. Verlichtingsfilosoof Jeremy Bentham schreef hierover in zijn studie met de veelzeggende titel: Panopticon, or the Inspection House (1791). Zijn vinding betreft een rond gebouw met een wachttoren in het midden en daaromheen cellen — zie bijvoorbeeld de koepelgevangenis van Haarlem. In principe kan één bewaker zo alle gevangenen in de gaten houden zonder dat zij weten dat ze geobserveerd worden. Het vermoeden dat zij bekeken worden is al genoeg om de gevangenen te disciplineren. Het leidt ook tot onzekerheid: je wordt gezien zonder zelf de bewaker in de wachttoren te kunnen zien en je weet ook niet precies wanneer er naar je gekeken wordt. Foucault ziet de moderne samenleving als Panopticon: er heerst algemeen toezicht en iedereen staat continu onder controle. De uitvinding van het Panopticon is een cruciaal moment in de geschiedenis: macht wordt niet meer met harde hand uitgeoefend en geconsolideerd maar door onzichtbare observatie. Dit idee van ogenschijnlijk zacht maar stiekem dwingend toezicht zien we volgens Foucault ook terug in andere instituties als school en fabriek, instellingen die ons opvoeden en ons kneedbaar en uiteindelijk gehoorzaam maken. Inmiddels heeft Foucaults disciplinemaatschappij volgens zijn navolgers plaats gemaakt voor een controlemaatschappij, een thema dat elders in dit nummer op verschillende manieren belicht wordt.

Discipline, toezicht en straf | Michel Foucault | 1975/1989, Historische Uitgeverij (inmiddels zesde druk) | 480 pagina’s

Boeken kort

Roze in beeld | Ad van Dam | 2014, Uitgeverij Xanten | €14,50
Representatie in films en op tv blijft de gemoederen bezighouden. Zijn er niet te weinig vrouwelijke helden in Hollywood? Wordt onze multi-etnische samenleving genoeg getoond op tv? Ad van Dam sprak met negentien LHBT-ers (Lesbiennes, Homo’s, Biseksuelen en Transgenders) werkzaam in de media, en schreef hun persoonlijke verhalen over televisie en film in dit boekje neer. Waar keken ze vroeger naar? Waar is de liefde voor het vak begonnen? Naar wie keken ze op, en voelen ze zichzelf een rolmodel tijdens het uitoefenen van hun beroep? Gesprekken met Hans Kemna, Rik van de Westelaken, Sipke Jan Bousema en vele anderen.

Must We Kill the Thing We Love | William Rothman | 2014, Columbia University Press | €25,99
William Rothman kunnen we een expert noemen op het gebied van Hitchcock-analyse. In zijn laatste boek onderzoekt hij de ontwikkeling in het oeuvre van Hitchcock aan de hand van diens poging zijn favoriete quote van Oscar Wilde, ‘Each man kills the things he loves’, te verzoenen met de filosofische ideeën van Ralph Waldo Emerson.

The $11 Billion Year | Anne Thompson | 2014, Columbia University Press | €25,99
The $11 Billion Year is gebaseerd op The Season van William Goldman, waarin hij een jaar lang het wel en wee van Broadway beschrijft, en zo een uniek tijdsdocument van het theatervak creëerde. Journalist Anne Thompson, die vooral bekend werd met haar blog Thompson on Hollywood, deed iets soortgelijks voor het Hollywood van 2012. En dat bleek een schot in de roos. Al jaren kampte Hollywood met verliezen en een teruglopende dvd-verkoop, maar in 2012 sloeg de markt om. Indie-films namen een vlucht en de race om de Oscars veranderde van karakter. Een vlot geschreven boek bomvol filmkennis.

Geschreven door