Boeken – 15 november 2016

Het lijkt onmogelijk om met een boek een filmervaring na te bootsen, maar het avonturenverhaal De uitvinding van Hugo Cabret komt een heel eind in de buurt. Boeken en films, woord en beeld, lijken twee verre neefjes van elkaar, maar daar brengt tekenaar Brian Selznick, afstammeling van de legendarische Hollywoodproducent David O. Selznick, verandering in. Hij gaat uit van het idee dat niet alleen tekeningen en tekst stilstaand beeld zijn, maar film eigenlijk ook. Zoals bekend ontstaat er pas een vloeiende beweging als de filmbeeldjes heel snel achter elkaar worden geprojecteerd. Bladerend door de potloodtekeningen in De uitvinding van Hugo Cabret van Brian Selznick is je hand de projector geworden. Bij elke bladzijde die je omslaat kom je weer in een ander shot of detail van het voorafgaande beeld terecht. Totaalshots, zooms, close-ups, Selznick gebruikt de filmtechnieken allemaal. Net als bij strips vul je het tussenliggende beeld moeiteloos in: de zogenaamde blanco ruimte tussen de kaders, in dit geval de bladzijden, is het domein van de fantasie. Daar is het hele principe van montage ook op gebaseerd: je koppelt automatisch twee beelden aan elkaar omdat we van nature altijd naar samenhang en oorzaak en gevolg zoeken.
De uitvinding van Hugo Cabret is een jeugdboek, maar voor filmliefhebbers is er ook veel moois aan te beleven. Het begint al bij de inleiding, waarin professor Alcofrisbas (echte filmkenners hebben hier al een clou) de lezer adviseert: ‘Sla nog niet meteen de bladzijde om, maar stel je voor dat je in het donker zit, zoals in een bioscoop wanneer de film begint.’ Vervolgens bladeren we pagina’s lang zwart-witte potloodtekeningen door die lijken op scèneschetsen voor een stomme film. Deze zoomen in op de Parijse stationshal Parnasse anno 1931 waar de twaalfjarige Hugo in een geheime ruimte woont. Dagelijks maakt hij zijn ronde langs de stationsklokken die hij in alle stilte opwindt en oliet. Niemand weet dat hij daar woont, behalve de speelgoedverkoper waar Hugo altijd radertjes en mechaniekjes van steelt. Het verhaal dat zich vervolgens ontrolt moet iedereen die van oude machines en vreemde uitvindingen houdt aanspreken.

Magiërs
Het hele boek ademt film: een bezoekje aan de bibliotheek van de Filmacademie, een schilderij van Prometheus die het vuur van de goden steelt om er film mee te maken, schoenhakken gemaakt van celluloid en een bijrol voor l’arrivée d’un train à la ciotat. Welke filmmaker de hoofdrol speelt, mag niet verklapt worden, maar het levert wel mooie plaatjes op die een ode brengen aan de kinderlijke opwinding die je ook nu nog ten deel kan vallen bij het kijken naar een film.
Omdat het hele boek bezaaid ligt met klokken, kon ook een verwijzing naar safety last niet ontbreken, de klassieker waarin Harold Lloyd aan een klokwijzer hangt. En a clock store uit 1931, een Silly Symphonie-cartoon van Walt Disney waarin alle klokken tot leven komen en wild op klassieke muziek beginnen te dansen. a clock store eindigt met een gevecht tussen twee wekkers. Brian Selznick heeft zich goed laten informeren door filmhistorici over de films die Hugo in 1931 had kunnen zien en welke hij leuk had gevonden. Zo kwam hij ook uit bij le million van René Clair waarin een van de spectaculairste achtervolgingsscènes zit die Hugo ooit heeft gezien. Op die manier brengt het boek de filmgeschiedenis tot leven, omdat je je levendig kunt voorstellen dat zo’n première toentertijd net zo’n indruk maakte als Harry Potter op kinderen van nu.
Filmmakers zijn illusionisten, magiërs, zo leert Hugo tijdens zijn avonturen, die zich allemaal vlak rond het station afspelen. Het echte avontuur ontrolt zich op het witte doek, dat Hugo doet denken aan een nieuw vel papier. Zo brengt Brian Selznick twee verre verwanten samen: letter en licht. Daarbij heeft hij ook nog een mooie metafoor gevonden in de radertjes waar Hugo zoveel moois mee kan bouwen en defecte apparaten mee repareert. ‘Alle apparaten zijn met een bepaalde bedoeling gemaakt. Misschien word ik daarom altijd een beetje verdrietig van kapotte machines — omdat ze dan niet meer doen waar ze voor gemaakt zijn. Misschien is het ook zo met mensen.’ Hij stelt zich voor dat de wereld één grote machine is. ‘Weet je, machines hebben nooit overbodige onderdelen, ze hebben er altijd precies genoeg. Dus als de wereld één grote machine is, ben ik ook ergens nuttig voor.’ Deze gedachte heeft wat weg van het idee van Intelligent Design, waarvan de aanhangers graag het volgende voorbeeld aandragen: stel, je vindt ergens een horloge. Dan denk je niet dat het horloge uit zichzelf is ontstaan, maar leid je uit het ingenieuze ontwerp af dat er een ontwerper moet zijn geweest. In dit geval is de schepper duidelijk: Selznick heeft zijn eigen Intelligent Design gemaakt.

Mariska Graveland

De uitvinding van Hugo Cabret
Brian Selznick
Mynx (Meulenhoff), 543 p., 19,95 euro

Fischli and Weiss: The way things go
Jeremy Millar
2007, Afterall Books, 17,95 euro
The shut up and shoot documentary guide. Any budget, any camera, any time
Anthony Q. Artis
2007, Focal Press, 29,95 euro
Direct cinema. Observational documentary and the politics of the sixties
Dave Saunders
2007, Wallflower Press, 30,40 euro
100 British documentaries
Patrick Russell
2007, BFI, 22,50 euro
Vier boeken over documentaire, maar daar houdt iedere vergelijking op. The way things go is een deel uit de serie One work (ook een deel over Bas Jan Aders In search of the miraculous) — momenteel loopt in Hamburg een tentoonstelling over Fischli en Weiss. Shut up and shoot is een schreeuwerig uitziend boek met prima praktische inhoud en bovendien het eerste documentaire-maakboek met een nuttige dvd. Saunders onderzocht de cinema verité in de VS in de zestiger jaren met als voormannen Wiseman en de Maysles. Het deel uit de serie BFI screen guides is gewijd aan de Engelse documentaire, met als oudste vermelding o’connell bridge, een opname van 1 minuut van een brug in Ierland in 1897.

Kill your darlings. Scenarioschrijven voor film en tv
Rogier Proper
2007, Bert Bakker, 49,95 euro
Opvallend dat over een klein vakgebied als scenarioschrijven inmiddels vier courante Nederlandstalige boeken te koop zijn. Proper gaat uitgebreid in op alle onderdelen van het schrijven, inclusief eventuele teleurstellingen, en daarom is het boek ook geschikt voor de beginnende auteur. Zie ook kill-your-darlings.nl.

Bert Haanstra compleet
Bert Haanstra, Klaas Vos
2007, Just Entertainment, 69,95 euro
Bij de 10-delige dvd-verzameling van Haanstra zit een biografie van Klaas Vos aan de hand van het oeuvre, met veel illustraties uit de films en uit het archief van Haanstra zelf.

What happens next. A history of American screenwriting
Marc Norman
2007, Harmony Books, 29,95 euro
Norman, vooral bekend als co-scenarist van shakespeare in love, en momenteel in staking met zijn collega’s, wijst al in de richting van de scenaristenstaking, gezien de schets van de verstoorde verhouding tussen de executives en de schrijvers. Op YouTube staat een interview met Norman over zijn boek.

Poetics of cinema 2
Raul Ruiz
2007, Dis Voir, 22,50 euro
Elf jaar geleden verscheen deel één van dit manifest van de hand van de maker van de Proust-verfilming le temps retrouvé. Aan de hand van gepaarde begrippen onderzoekt de regisseur de autonomie van het beeld, volgens hem belangrijker dan de narratieve vorm, de verhouding met de kijker en de rol van de acteur.

Ingmar Bergman, cinematic philosopher. Reflections on his creativity
Irving Singer
2007, MIT Press, 26,80 euro
Authenticity and artifice. The cinema of Lars von Trier
Caroline Bainbridge
2007, Wallflower Press, 31,50 euro
Over Bergman zijn sinds diens dood naast de monumentale Reference guide van Birgitta Steene ook weer andere studies verkrijgbaar. De nieuwste, Ingmar Bergman revisited, verschijnt deze maand bij Wallflower. Singer analyseert het werk van Bergman op toegankelijke wijze aan de hand van de filosofie. Naar eigen zeggen staat Von Trier onder sterke invloed van de Zweed, waarvoor kort aandacht in deze studie naar thema’s in zijn werk tot en met manderlay.

The other side of the screen. The cinema of Ang Lee
Whitney Crothers Dilley
2007, Wallflower Press, 30,50 euro
Lust, caution. The story, the screenplay, and the making of the film
Eileen Chang
2007, Pantheon, 26.95 euro
In dezelfde serie als Von Trier een studie over het veelzijdige werk van Ang Lee (brokeback mountain), wiens reputatie sinds zijn Oscar voor die film niet meer stuk lijkt te kunnen. De vooruitzichten voor zijn nieuweling lijken gunstig na de Gouden Leeuw in Venetië. Vóór de Nederlandse release in 2008 is het scenario in elk geval al te lezen.

CyberArts 2007. International compendium Prix Ars Electronica 2007
Hannes Leopoldseder
2007, Hatje Cantz, 52,50 euro
De Prix Ars Electronica voor nieuwe media bestaat twintig jaar en verwerkte een recordaantal inzendingen. Zoals elk jaar een uitgebreide, tweetalige (Duits/Engels) catalogus met dvd/cd waarop fragmenten van de inzendingen in de diverse categorieën, van film en animatie tot digitale muziek.

Samenstelling Philip Hartzuiker (theatreandfilmbooks.com)