Fortuyn: On-Hollands

De opkomst en evolutie van Pim Fortuyn is ingebed in een imposante hoeveelheid archiefbeeld in deze ruim acht uur durende documentaireserie, die vooral overtuigt als portret van de tijdgeest.

“Als het maar niet iemand van ons is.” Na elke politieke moord is er wel een groep die dit denkt, uit angst te worden aangemerkt als zondebok.

In het eerste uur van Fortuyn: On-Hollands blikken Nederlanders met een migratieachtergrond terug op de angst die ze voelden op 6 mei 2002, de dag waarop Pim Fortuyn vermoord werd op het Hilversumse Mediapark. Groot was hun opluchting toen duidelijk werd dat de aanslag was gepleegd door de witte milieuactivist Volkert van der Graaf: “Zoeken jullie dit uit, white on white crime, jullie probleem.”

Op hectisch gemonteerd archiefbeeld zien we hoe rauw en emotioneel de – voornamelijk witte – aanhang van Pim Fortuyn reageerde. Ellenlange rijen voor het condoleanceregister, huilende vrouwen op straat. Het Binnenhof wordt bestormd door Fortuyn-aanhangers en in de Rotterdamse binnenstad breken hooliganrellen uit. De beelden zijn bekend, maar hebben nog steeds een grote impact.

Na die eerste aflevering over de directe schok zoomen de makers uit, om met minder bekend beeldmateriaal Fortuyns opkomst in te kaderen. Fortuyn: On-Hollands belicht de opkomst van de omstreden politicus vanuit verschillende perspectieven. Deprimerend is de schets van Rotterdam in de jaren negentig, het tijdperk van de kabinetten-Lubbers en Paars. De oude volkswijken liggen er verpauperd en verweesd bij. Witte bewoners hebben hun verkrottende woningen verlaten. Daar wonen nu mensen met een migratieachtergrond.

Dubbele standaard
Activist en politicus Tofik Dibi, die opgroeide in een vergelijkbare wijk in Amsterdam, betoogt dat witte en gekleurde buren zich destijds opwonden over dezelfde problemen, maar dat alleen de witte klachten door de politiek omarmd werden.

Illustratief voor die dubbele standaard is de episode over homo(in)tolerantie. We zien hoe het maatschappelijk vuur wordt opgestookt rond de Rotterdamse imam El Moumni, die in een door actualiteitenrubriek Nova selectief gemonteerd interview harde uitspraken doet over homoseksualiteit. In gezellige praatshows zien we Hollandse huisvrouwen op leeftijd die zich net zo homofoob uitlaten. Maar anders dan El Moumni worden zij niet voor de rechter gedaagd.

Tegen deze maatschappelijke achtergrond volgen we de ontwikkeling van Pim Fortuyn. De voormalige sociologiehoogleraar ontpopte zich in de jaren negentig als een mediagenieke opiniemaker: flamboyant, welbespraakt, openlijk homoseksueel, graag opscheppend over zijn vele wisselende contacten en nooit te beroerd voor een uitdagende stellingname in het nationale debat.

Als presentator bij Radio Rijnmond vertelt hij over zijn wijk Feijenoord, waar zestig nationaliteiten wonen “en ja, daar moet iets gemeenschappelijks van worden gemaakt”. Die relatief milde kijk op de multiculturele samenleving laat hij varen na een reis naar Indonesië, waar hij een strenge islam ziet opkomen. De kritische pijlen die hij als Elsevier-columnist afvuurt op de islamitische cultuur blijken in vruchtbare aarde te vallen: “Als dat wat ik formuleer geen voedingsbodem had, zou het doodvallen.”

9/11
In het hart van de serie wordt stilgestaan bij de gebeurtenis die alles zou veranderen: de aanslag door jihadisten op het New Yorkse World Trade Center op 11 september 2001. Fortuyn voelt aan dat dit het moment is om zijn politieke ambities te realiseren. Op televisie stelt hij dat de tijd rijp is voor “een koude oorlog tegen de islam”. In de stroomversnelling die volgt zien we hoe Fortuyn wordt verkozen als lijsttrekker van Leefbaar Nederland. Deze nieuwe populistische partij schiet als een komeet omhoog in de peilingen.

De gebeurtenissen volgen elkaar in ijltempo op: het omstreden Volkskrant-interview waarin Fortuyn de islam een achterlijke cultuur noemt, de daaropvolgende breuk met het landelijke partijbestuur, de verbluffende verkiezingswinst van Leefbaar Rotterdam, de afgang van PvdA-leider Ad Melkert en het incident waarbij anarchisten Fortuyn aanvallen met taarten.

In deze maalstroom raken de filmmakers helaas hun focus een beetje kwijt. Uitweidingen over emancipatie van moslimvrouwen en radicale tendensen in het linkse milieu hadden een plaats mogen vinden in het eerste deel van de documentaire.

Geruzie
Een gemiste kans is dat het verhaal van het Fortuynisme niet wordt afgemaakt, na de moord op 6 mei. De inderhaast uit de grond gestampte Lijst Pim Fortuyn zou bij de verkiezingen van 15 mei 2002 een monsterzege boeken en regeringsdeelname afdwingen. Om uiteindelijk na enkele maanden uiteen te vallen door geruzie over de vraag wie zich de ware hoeder mocht noemen van “Pims gedachtegoed”. Deze omissie staat in schril contrast met de overmatige aandacht voor de interne partijperikelen bij Leefbaar Nederland.

Dat alles neemt niet weg dat mint film office met hun overweldigend gedocumenteerde serie een belangrijke bijdrage leveren aan de recente geschiedschrijving. Fortuyn: On-Hollands laat overtuigend zien hoe extreemrechtse denkbeelden een plaats konden vinden in de politieke mainstream. Wat er nou precies zo on-Hollands was aan Fortuyn wordt niet duidelijk. Sinds zijn overlijden klinkt zijn gedachtegoed luider dan ooit.