Webfilm: Het cyborg-darwinisme van Floris Kaayk
De verrassende winnaar van de Volkskrant Beeldende Kunstprijs maakt virals over de impact van technologie. Met cyborgs, menselijke albatrossen en biogenetische sneakers bespeelt Floris Kaayk reële angsten. Dat hij zijn mockumentaries omkleedt met transmediale events, maakt hun impact des te groter.
Het had bloed, zweet en tranen gekost, zo verklaarde juryvoorzitter Sanne Wallis de Vries na afloop. Met Floris Kaayk kreeg de Volkskrant Beeldende Kunstprijs dit jaar dan ook een onverwachte winnaar. Kaayk laat zich namelijk niet één twee drie vangen in het hokje van de beeldend kunstenaar. Naast een kleine schare kunstminnaars mikt hij op het brede publiek. Daarom distribueert hij zijn werk niet in musea en galeries, maar biedt het gratis aan, via het internet.
Wat zijn films mateloos fascinerend maakt, is dat Kaayk de nieuwste technologische snufjes niet alleen omarmt, maar er ook kritisch op reflecteert. Hij maakt futuristische documentaires, die niet in kaart brengen hoe de wereld is, maar hoe deze in de toekomst zal zijn. Op het eerste gezicht lijken zijn ideeën bizar en vergezocht. Bij nader inzien zijn ze griezelig geloofwaardig. Toch is Kaayk, anders dan bijvoorbeeld George Orwell (1984) en Aldous Huxley (Brave New World), geen doemdenker. Ja, hij wakkert reële angsten aan over cyborgs en biogenetica. Niettemin kun je zijn films evengoed zien als lofzang, op de creativiteit van de evolutie.
De drie korte mockumentaries die Kaayk sinds 2005 maakte, draaien steeds om de ‘survival of the fittest’. Het overlevingsinstinct volgens Kaayk: dat is flexibiliteit, samenwerking, vallen en weer opstaan. In The Order Electrus ontwikkelt zich op fabrieksruïnes een nieuwe microtoop, bevolkt door industriële insecten. Ook in The Origin of Creatures is ineenstorting aanleiding tot (weder)opbouw. De menselijke vingers en ogen die de apocalyps overleefden slaan de handen ineen: ze beginnen een nieuw bolwerk. Als een bijenkolonie.
Deze films zijn nog relatief onschuldig. Echt huiveringwekkend wordt het als Kaayk zijn pijlen op de mens zelf richt. In Metalosis Maligna raken onze implantaten geïnfecteerd met een bacterie. Ze groeien uit tot een gezwel dat het menselijk lichaam vervormt tot kabels, draden en pluggen. De mens niet als volmaakte maar monsterlijke cyborg. The Fly van David Cronenberg is niet ver weg.
Metalosis Maligna is gefilmd in een nonchalante reportagestijl, met pratende hoofden en een dramatiserende voice-over. Ook in zijn andere films maakt Kaayk op meesterlijke wijze gebruik van de conventies van het genre. Het Britse stiff upper lip accent en de bombastische soundtrack in The Order Electrus herinneren aan een BBC-natuurdocumentaire. De registrerende cameravoering in The Origin of Creatures grijpt terug op de direct cinema.
Inmiddels heeft Kaayk een nog effectievere vorm gevonden om zijn boodschap over het voetlicht te brengen. Rond zijn fakedocumentaires regisseert hij transmediale events. Met Human Birdwings liet hij de internetgemeenschap dagenlang in de waan: een mens zou erin geslaagd zijn te vliegen. Een hoax, zo onthulde Kaayk in De wereld draait door. Met Rayfish Footwear ging hij nog een stap verder. Samen met medebedenkers Koert van Mensvoort en Tom Meijdam lanceerde Kaayk een hippe sneaker, gemaakt van genetisch gemanipuleerde roggen. Ze bouwden er een complete show omheen, tot de opstandige natuuractivisten en een defensief reagerende CEO aan toe. Om in The Rise and Fall of Rayfish Footwear de waarheid te onthullen: het was allemaal fake.
De buzz op internet maakt de impact van deze projecten nog vele malen groter. Kaayk voorspelt niet alleen de toekomst, hij creëert hem eigenhandig. Tussen neus en lippen door legt hij bloot hoe hypes van a tot z worden geregisseerd. De werkelijkheid, die is per definitie fictief.
Zo slaat Kaayk twee vliegen in een klap: hij reflecteert in inhoud én vorm op de impact van nieuwe technologieëen. Zijn films zijn overrompelende toekomstvisioenen, waarin naast de mens de hele natuur maakbaar wordt met behulp van robots en biogenetica. Daarnaast bevatten ze een ironisch commentaar op hoe de massamedia de werkelijkheid manipuleren. Dat Kaayk dat evengoed doet, om dat vervolgens volmondig toe te geven, onderstreept zijn ambivalente houding tegenover technologie. Het maakt zijn werk alleen maar mateloos fascinerender.
Niels Bakker