Webfilm: Fysieke enen en virtuele nullen

De uiteenlopende projecten in IDFA’s DocLab-programma laten zien hoe de grens tussen de fysieke en de virtuele realiteit blijft vervagen. Voorafgaand aan het documentairefestival, dat volgende week zijn deuren opent, selecteerde IDFA alvast een verzameling online projecten die je aan dat idee laten wennen.

"Heeft het internet ons creatiever gemaakt?" Het is een van de vragen die in de interactieve documentaire Clouds aan digitale kunstenaars gesteld wordt, ook al is Clouds zelf een bewijs dat het antwoord op die vraag een volmondig ‘ja’ moet zijn. Ontworpen voor Virtual Reality systemen, maar alsnog prima speelbaar op een computerscherm, laat Clouds je navigeren door een prachtig vormgegeven netwerk dat verhalen van digitale kunstenaars aan abstracte animaties koppelt. Door het grote aantal onderwerpen, kunstenaars en animaties die voorbijkomen krijgt de gebruiker al snel het idee dat hij of zij zich kan verliezen in de app, een gevoel dat perfect past bij inhoud van de online IDFA-special ‘Werkelijk? Waar?’

Deze selectie van zes projecten, die te zien waren op eerdere editites van IDFA en nu online bekeken kunnen worden, onderzoekt wat er gebeurt als de grenzen tussen de fysieke en virtuele wereld vervagen. Zo laat Clouds zien dat het werken met enen en nullen, algoritmes en computercodes een kunst op zichzelf kan zijn en dat die kunstvorm makkelijk past naast traditionelere kunstvormen. Een van de geïnterviewde programmeurs legt uit hoe hij zijn lessen in programmeren combineert met tekenles om nieuwe inzichten in beide vakken te stimuleren. Clouds laat de producten van zulke experimenten zien: een van de animaties laat de gebruiker tekenen terwijl het scherm steeds blijft inzomen. Je krijgt er het gevoel van alsof je door een tunnel gaat terwijl je in de lucht kan tekenen, hoe gek dat ook klinkt.

Dat is een beetje het punt met de steeds veranderende virtuele realiteit: vaak schieten onze woorden tekort om te beschrijven wat er gebeurt. Online documentaire In Limbo illustreert dit goed door stil te staan bij het concept van geheugen in een tijdperk van internet en computers. De 30 minuten durende documentaire van de Franse maker Antoine Viviani stelt dat het geheugen van computers oneindig veel beter is dan dat van de mens, zeker nu we zoveel van ons leven opslaan op het internet. Ons geheugen is onbetrouwbaar en veranderlijk, maar in de computer blijven je documenten, gegevens, foto’s en video’s altijd objectieve enen en nullen. "Mijn computer kent mij beter dan mijn moeder", zegt een van de experts dus niet geheel onterecht in de documentaire.

Voordat In Limbo begint krijg je de optie om je webcam, geolocatie en social media accounts te koppelen aan de documentaire. Ineens weet zelfs de video die je kijkt ook ontzettend veel over je: lang vergeten e-mails en facebookfoto’s verschijnen tijdens de film op het scherm en herinneren je eraan dat jouw geheugen niet zo perfect is als dat van de computer, en dat jouw leven maar een fractie uitmaakt van de ruwe data die computers dagelijks te verwerken hebben.

Toch hoeven we geen minderwaardigheidscomplex te ontwikkelen omdat de computer zo veel slimmer is dan wij. Het mooie van de computer is juist dat wij er zo ontzettend veel mee kunnen doen. We kunnen ermee werken, maken, bewaren, spelen en zelfs mee sporten. Adam Cornelius’ Ecstasy of Order: The Tetris Masters volgt de beste Tetrisspelers in de wereld en laat zien hoe sporten met een computer eruitziet. De spelers in de documentaire hebben een bovennatuurlijk talent voor het iconische spel ontwikkeld. Een van de Tetrissers kan zijn duim zo snel over de Nintendo controller vibreren dat hij de blokjes met abnormale snelheid laat bewegen. Dankzij die techniek heeft hij als enige speler ter wereld level dertig in het spel gehaald, een level dat volgens iedereen onmogelijk was om te bereiken. Zelfs een computer zou het niet kunnen nadoen.

Ecstacy of Order laat de intieme relatie zien die een mens met een computerspel kan hebben. De spelers in het toernooi zijn trotse liefhebbers die elkaar hebben gevonden in hun gedeelde liefde voor Tetris. Zo’n verhaal is tekenend voor het internet, waar verbinding maken ongekend simpel is. In zijn documentaire My Avatar and Me gaat Deense documentairemaker Mikkel Stolt ook op zoek naar een online connectie, maar dan via een ongebruikelijke manier. De filmmaker maakt een avatar aan op Second Life en vindt daar het leven dat hij in Kopenhagen nooit heeft gehad: een succesvol bedrijf, een mooi huis en een relatie met een betoverende vrouw. Gaandeweg de film wordt dit tweede leven steeds belangrijker voor Stolt en lijdt zijn fysieke bestaan eronder. Terwijl hij in Second Life een nieuwe penis neemt, heeft zijn echte vrouw hem al uit huis gegooid. Stolt gaat alsnog verder en de grens tussen het fysieke en virtuele vervaagd meer en meer. Langzaamaan wordt My Avatar and Me een transhumanistisch epos waarin Stolt via Second Life verlichting zoekt en op een spiritueel pad gaat om zichzelf van zijn avatar los te maken.

Second Life is heilig in My Avatar and Me. Het is voor Stolt een poort naar een nieuw, mysterieus leven dat zijn eigenlijke bestaan doet verbleken. In The Box zien we eenzelfde relatie tussen mens en technologie, maar dan op een veel intiemer en kwetsbaarder niveau. De korte documentaire van Eva Stefani is een schitterend portret van een Griekse vrouw in de winter van haar leven. Haar enige venster op de wereld is een kleine televisie en haar hoogtepunt van de dag is wanneer nieuwslezer Niko daarop te zien is. Uit dit sombere portret blijkt dat technologie niet alles is. De vrouw mag wel een venster op een andere wereld hebben, maar die wereld kijkt nooit terug naar haar. Zo belicht het ‘Werkelijk? Waar?’ programma op IDFA.tv zowel de negatieve als de positieve kanten van onze relatie met digitale technologie. In alle vormen van media kunnen we informatie, inspiratie en motivatie vinden, maar we kunnen ons er net zo gemakkelijk in verliezen.

Hugo Emmerzael

Tijdens IDFA zijn in het programma DocLab: Seamless Reality dertig nieuwe werken over de vervagende grens tussen de fysieke en virtuele werkelijkheid te zien. Het festival vindt van 18 t/m 29 november plaats in Amsterdam.