Webfilm: Filmische spiegeleffecten

Ons spiegelbeeld, DaVinci’s Madonna, een poppentheaterspel. Drie documentaires op YouTube leren: als de kunst ons een spiegel voorhoudt, zijn we het allerindividueelste individu, met de allerindividueelste emoties.

Een halfronde zaal met pluche-rode stoelen. Het publiek dat in spanning afwacht op het klassieke concert dat gaat komen. Michael Haneke filmt het laatste uitje van het echtpaar-op-leeftijd, dat in Amour met ziekte en dood wordt geconfronteerd, in een frontaal shot. Zo houdt hij ons een spiegel voor. Ja, denk je, hierin dompelen filmliefhebbers zich dus ook de Godganse tijd onder.

De kracht van het spiegelbeeld: daarover maakte Victor Kossakovsky de prachtige documentaire Svyato (2005), die tijdelijk is te bekijken op IDFA’s YouTube-kanaal. De Russische documentaire-meester filmde zijn tweejarige zoontje, terwijl deze voor het eerst oog in oog staat met zichzelf. Een ontmoeting die gepaard gaat met een hoop vraagtekens: ben ik dat echt? Een pure ontdekkingstocht: even verwonderend als vervreemdend. En filmisch avonturier Kossakovsky bewerkstelligt iets soortgelijks: verwondering en vervreemding over dit ritueel, dat elk mens ooit heeft meegemaakt.

Zo kan het effect van grootse kunst zijn. Zoals Kossakovsky’s zoontje het zien-van-zichzelf niet meteen kan plaatsen, zo laten geslaagde films als Svyato zich ook niet één-twee-drie doorgronden. We bekijken, ervaren en ondergaan, maar bevatten het niet helemaal. We worden geraakt, maar waardoor — dat ontgaat ons nét.

Op YouTube staan nog twee prachtige documentaires, die ons laten ervaren hoe we het ervaren om naar kunst te kijken. Pavel Kogan, één van Kossakovsky’s voorbeelden, observeert in Look at Her Face (1968) bezoekers van de Hermitage in St. Petersburg, die zich hebben verzameld voor Da Vinci’s Madonna Litta. Kogan schakelt heen en weer tussen hun blikken en het schilderij. Wij zien dubbel: we kunnen onze eigen gedachten en emoties over de Madonna matchen met die van het verzamelde publiek. Zij spiegelen zich in het schilderij — letterlijk, als er ouders met hun eigen baby op de arm staan — wij spiegelen ons weer in hen.

Ten Minutes Older (1978) draait om de kinderblik — net als Svyato. De peuters en kleuters kijken, naar het schijnt want wij krijgen dat juist niet te zien, naar een poppentheaterspel. Wederom interpreteren we hun emoties en interpretaties, die zich dubbelzinnig op hun gezichten aftekenen. De blikken verschillen van kind tot kind en van moment tot moment: blijdschap, angst, boosheid, ontroering, opwinding, verveling, fascinatie, verwondering.

In de toeschouwers lijkt steeds nét iets anders om te gaan. Of ze nu naar het poppentheaterspel, het Da Vinci-schilderij of hun eigen spiegelbeeld kijken. Svyato, Look at the Face en Ten Minutes Older poneren de mens als individu: met unieke waarnemingen, ervaringen en emoties. Zo bekritiseren ze de grijze massa-drift van het voormalig communistisch systeem. Ze doen dat op uiterst subtiele en indirecte wijze. Het blijven per slot van rekening kunstzinnige films, die zich niet meteen laten doorgronden.

Niels Bakker