Susan Ray over We Can’t Go Home Again

Susan Ray was de drijvende kracht achter de restauratie van We Can’t Go Home Again, de laatste speelfilm van haar man Nicholas Ray (Rebel Without a Cause). Ze maakte bovendien een documentaire over de roerige totstandkoming van de film. "Zijn studenten herinneren zich Nick met liefde, maar ook met boosheid."

Nicholas Ray zou dit jaar honderd zijn geworden. Ter ere van dat jubileum besteedt het filmfestival van Venetië speciale aandacht aan de regisseur van Johnny Guitar en Rebel Without a Cause. James Franco is aanwezig met zijn installatie Rebel, een hommage aan laatstgenoemde film, en met de door hem geregisseerde film Sal over Sal Mineo, die in Rebel Without a Cause doorbrak als tegenspeler van James Dean. Daarnaast is er de wereldpremière van de restauratie van Rays laatste speelfilm, We Can’t Go Home Again, die deels door EYE is uitgevoerd. Weduwe Susan Ray was nauw betrokken bij de restauratie en maakte over We Can’t Go Home Again de documentaire Don’t Expect Too Much, die eveneens in première gaat in Venetië.

Als voorzitter van de Nicholas Ray Foundation staat het leven van Susan Ray de laatste maanden voor een belangrijk deel in het teken van het werk van haar man. Veertig jaar geleden, tijdens de opnames van We Can’t Go Home Again, was dat ook al het geval. Susan Ray maakte zich nuttig waar ze zich nuttig kon maken: als scenarist, regie-assistent, productieleider, geluidsvrouw en chauffeur. "Je kunt niet samenleven met een filmmaker zonder met hem samen te werken," zegt ze nu. "Zeker niet met een filmmaker als Nick, voor wie film alles in zijn leven omvatte."

Commune
Nicholas Ray maakte We Can’t Go Home Again in de nadagen van zijn carrière. De jaren dat hij de meest toonaangevende regisseur van Hollywood was, lagen ver achter hem. Maar zijn zucht naar vernieuwing was niet gestild. In 1971 vertelde hij zijn studenten tijdens zijn eerste college als filmdocent aan Harper College in Binghamton, New York dat hij ze in het klaslokaal niets kon leren. De enige manier waarop hij zijn ervaring op ze kon overbrengen, was door een nieuwe ervaring met ze te delen. Samenlevend in een commune maakten Ray en zijn studenten We Can’t Go Home Again, waarin ze gefictionaliseerde versies van zichzelf speelden.

Voor haar documentaire interviewde Susan Ray de studenten van destijds. "Ze kijken allemaal terug op We Can’t Go Home Again als een unieke ervaring," vertelt ze, "soms zelfs als een hoogtepunt in hun leven. Iedereen leerde weer iets anders van Nick. Voor sommigen was het een heel persoonlijke les, doordat ze bevestiging vonden van wie ze waren. Anderen deden vooral vaktechnische vaardigheden op. Weer anderen leerden het belang van toewijding en professionalisme. Toch zijn de herinneringen niet alleen maar vrolijk. De studenten werkten twintig uur per dag. Het werk was zwaar en moeizaam. Ze herinneren zich Nick met liefde, maar ook met boosheid."

Foutjes
Als portret van de talenten en worstelingen van de studenten en hun leraar is We Can’t Go Home Again zonder meer geslaagd. Om de veelheid aan perspectieven recht te doen, bedacht Nicholas Ray een revolutionaire oplossing: bijna de gehele film zijn in verschillende hoeken van het doek meerdere shots tegelijk te zien. Het resultaat is een intiem tijdsbeeld. Voor Susan Ray was het belangrijk dat de restauratie eer zou doen aan dat persoonlijke karakter. "Het feit dat We Can’t Go Home Again door onervaren jongeren is gemaakt, is een essentieel onderdeel van de film. Foutjes en vergissingen horen daarbij. Een kristalheldere restauratie zou niet bij het karakter van de film passen. Gelukkig voelden de mensen van EYE dat perfect aan."

Nicholas Ray was nooit helemaal tevreden over We Can’t Go Home Again en bleef er tot zijn dood in 1979 aan werken. Voelde het niet raar om met de restauratie in zeker zin een definitieve versie te construeren, zonder dat de regisseur daar zijn goedkeuring over uit kon spreken? "Ik zie de restauratie helemaal niet als de definitieve versie," zegt Susan Ray. "Ik geloof niet dat er van deze film zoiets als een definitieve versie kan zijn. Het lijkt mij geweldig als jonge filmmakers met het bronmateriaal aan de slag gaan en hun eigen versies maken. De nieuwe generatie kan nog veel van Nick leren: eerbied voor emotie en imperfectie, en mededogen met de mens."

Na de première in Venetië begint de restauratie van We Can’t Go Home Again aan een wereldtour. Eind volgend jaar zal de film bij EYE te zien zijn als onderdeel van een Nicholas Ray-retrospectief.

Erik Schumacher