Opnames gevonden van legendarische Stedelijk-expositie

De lente van 1961 kraakte, piepte en knarste. In het Stedelijk Museum Amsterdam vond toen namelijk Bewogen beweging plaats, de eerste grootschalige tentoonstelling van kinetische (bewegende) kunst. De legendarische gebeurtenis is bekend van foto’s, verslagen en een zwart-wit film zonder geluid. Maar nu is er uniek filmmateriaal in kleur opgedoken in het archief van EYE.

Louis van Gasteren maakte de opnames in het kader van het project Mach N. De inmiddels 93-jarige regisseur en beeldend kunstenaar werkt nu aan een montage waarbij hij het beeld, dat door EYE is gedigitaliseerd, combineert met geluidsopnames die hij in die tijd maakte. Op 22 november wordt een fragment vertoond in Paradiso. Volgend jaar is de complete film te zien in het kader van de grote Tinguely-tentoonstelling in het Stedelijk (1 oktober 2016–5 maart 2017).

De Zwitser Jean Tinguely was zonder twijfel de belangrijkste van de kinetische kunstenaars en een van de organisatoren van Bewogen beweging. De tentoonstelling bevatte 222 werken van 72 kunstenaars. Ze werden aangedreven door machines of kwamen in actie door aanraking van het publiek. Kunstcritici konden zoveel speelsheid niet echt waarderen, maar het publiek — wakker geschud uit de grauwe winterslaap van de jaren vijftig — vond het geweldig. In vijf weken tijd trok de tentoonstelling 50.000 bezoekers — een enorm aantal voor die tijd.

De enige tot nu toe bekende bewegende beeldopnames zijn afkomstig van Ed van der Elsken. Het is een geluidloze zwart-wit film die deel uitmaakt van de museumcollectie. Van Gasterens film voegt wat dat betreft echt iets toe. Hij zoomt in op werken van Tinguely en Naum Gabo en geeft daarmee een goede indruk van de interactieve mogelijkheden van kinetische kunst. Het was de bedoeling dat de opnames onderdeel zouden worden van de film Mach N, een samenwerkingsproject met componist Misha Mengelberg en dichter Simon Vinkenoog, maar dat kreeg Van Gasteren nooit voor elkaar.

Als regisseur en producent heeft Van Gasteren ongeveer zeventig films op zijn naam staan. Al in de jaren veertig organiseerde hij filmvertoningen voor de Nederlandse Filmliga. In 1952 debuteerde hij als producent met Bruin goud, een documentaire over cacaoproductie in Ghana. Meer documentaires volgden, maar zijn filmografie bevat ook een thriller (Stranding uit 1960) en Out of my Skull (1965), dat te boek staat als Nederlands eerste experimentele film. Van Gasterens laatste werk is Nema aviona za Zagreb (2012), een autobiografisch film.

Edo Dijksterhuis