One Night Stand IX: Martijn de Jong

‘Kleine gekkigheidjes wekken de personages tot leven’

In de One Night Stand Vrij zien we de vriendschap tussen de gedetineerde Kevin en de opgroeiende Mariska. Regisseur Martijn de Jong: "De vertelling is romantisch en sprookjesachtig. Maar het is niet dat het niet waar is."

Vrij toont de levenslang gevangen Kevin en de tienjarige Mariska, die zijn penvriendin wordt. Een flink gedeelte speelt zich in Kevins cel af. Hoe krijg je het voor elkaar om zulke mooie shots te maken in zo’n kleine ruimte? Veel van die scènes zijn opgenomen in de studio. Een cel is maar tien vierkante meter en dat is te klein. Toen we voor de studio kozen, dachten we: dan moeten we ook de vrijheid nemen om die ruimte echt filmisch te maken. De gevangenis past zich aan aan Kevins gemoedstoestand. Hij wordt bijvoorbeeld groter als hij zich vrijer voelt. Ik vind de acteursregie het leukst, maar ik heb eerst de kunstacademie gedaan en daar leer je je gevoel te vertalen naar een vorm die je publiek begrijpt. Eigenlijk is het simpel. Steeds ga je terug naar de kern van de film en vanuit dat kader kijk je naar kleur, cameravoering en geluid. In Mariska’s wereld bukken de volwassenen denigrerend voorover en dus buigen ze ook in de shots letterlijk haar kader in. Bij haar is alles roze en geel, bij hem blauw. Dat blauw is benauwend: Kevin lijkt erin te verdrinken. Het staat hier dus voor gevangenschap. De juffrouw draagt een blauw kostuum, want zij is een cipier in Mariska’s leven. De kunst was om die details op gevoelsniveau te laten meespelen, zonder dat ze de aandacht trekken.

In Vrij en je vorige films zijn belangrijke rollen voor sterke vrouwen weggelegd. Waarom? Ik heb bewondering voor ze. Ik beschouw vrouwen als het sterke geslacht, omdat ik denk dat ze makkelijker bij hun gevoel kunnen komen. Die mannen kunnen dat niet en de vrouwen botsen daar tegenaan. Kijk naar Mariska: die blaast Kevin omver. Ik hou in film van ongemakkelijke situaties en menselijke onhandigheden. Mijn personages hebben altijd moeite met communiceren. Mariska en Kevin worden in hun omgeving steeds afgewezen. Zij is té recht voor z’n raap, hij zit levenslang gevangen.

Kevin komt nooit meer vrij. Wilde je maatschappelijk gezien iets zeggen over levenslange gevangenisstraffen? Ik kwam erachter dat in Nederland levenslang echt levenslang is. Nederland is één van de weinige landen in Europa die deze straf uitvoert. De laatste twintig jaar is het aantal  veroordeelden met levenslang exponentieel gegroeid. Ik vermoed, vanwege de kritiek dat er te zwak gestraft zou worden. Gevangenisbewaarders vertelden ons dat je levenslang en niet-levenslang niet samen op een afdeling kunt opsluiten. Als je eigen situatie uitzichtloos is, is het ondraaglijk om met iemand samen te leven die wel nog een toekomst heeft. Het is bijna onmogelijk om zonder levensdoel een vlammetje brandend te houden. Je gaat bijna denken: is de doodstraf niet beter? De ontmoeting met Mariska is daarom het mooiste en het slechtste wat Kevin had kunnen overkomen. Hij ontmoet haar dankzij zijn gevangenschap en zou willen dat hij zijn misdaad nooit gepleegd had om bij haar te kunnen zijn. Maar dan had hij haar nooit ontmoet. Dat is de paradox. Uiteindelijk is de gevangenis meer de arena van Vrij geworden. Ons verhaal speelt zich af op kleiner niveau. Twee mensen leren opnieuw kijken naar zichzelf en de wereld om zich heen. Ze vinden elkaar door de alledaagse dingen te opnieuw te waarderen, zoals het geluid van de wind. Dat is iets wat ik herken. Daar zie ik de romantiek van in.

Je lijkt een nostalgisch mens. Ze schrijven ook brieven in plaats van dat ze mailen. Dat klopt ja, en melancholisch. Nostalgie en melancholie ervaar je bij uitstek bij een foto of een geur, dus het was de kunst het op een andere manier op te roepen. Laura [van Dijk, scenarist — LvZ] is sterk in de details, in kleine gekkigheidjes die de boel menselijk maken en ervoor zorgen dat de karakters gaan leven. Bij het schrijven van het scenario kwamen Laura en ik erachter hoe spannend geluiden zijn. Ik was bijvoorbeeld geblesseerd en kon niet meevoetballen. Toen nam ik tien minuten van de wedstrijd voor haar op. Laura stuurde mij de zee uit Thailand. Als het geen directe herinnering oproept, moet je je beroepen op je eigen fantasie. In Vrij maakt Mariska ook opnames voor Kevin. Voor een personage dat nooit meer buiten komt is dat heel spannend. Hij kan gewoon zijn ogen dicht doen en vliegt hij naar een andere wereld.

Laura van Zuylen

Vrij wordt op 2 januari om 22:50 uitgezonden op NPO2.