‘Mijn kwast en mijn materiaal ben ik zelf’

Erik van Lieshout over WERK

In het nieuwe programma Forum van de Regisseurs op het Nederlands Filmfestival draaide de eerste lange film van kunstenaar Erik van Lieshout. Hierin zie je hoe verschillende van zijn werken tot stand komen. Of hoe de film tot stand komt. Of gewoon wat er zoal gebeurt in Van Lieshouts leven. We spraken de regisseur over zijn intrigerende collage, die niet altijd navolgbaar is maar nooit verveelt. "Het is allemaal in scène gezet, en ook weer niet."

Hoe en waaruit is WERK ontstaan? "Ik ben kunstenaar, dus ik heb geld nodig om te werken. Je bent een opportunist. Je bent als kunstenaar een soort populist — je wil alles winnen en overal aan meedoen en alles tegelijk doen. En toch wil je alles goed doen voor iedereen. In een lange speelfilm kan je dat allemaal kwijt. Je krijgt een aanvraag voor je neus van een prijs die je kunt winnen om een speelfilm te maken. Daar geloof je dan in, dus daar maak je een idee voor. Vervolgens win je die prijs, dus dan moet je je aan die hele lange film gaan houden."
"De hele film is ook een onderzoek naar dat proces. Dat we ons elke keer weer aanpassen, in bochten wringen om te laten zien hoe goed we wel niet bezig zijn. Maar dat is ook het leuke om te laten zien: hoe eerzuchtig die kunstenaars wel niet zijn en wat voor vies spelletje het allemaal wel niet is, de kunstwereld. Met allemaal jury’s en commissies en dan het goed willen doen en opnieuw plannen maken en je aanpassen en dan weer niet uitgekozen worden of wel. Daar draait de film om."

Maar doe je dan alsof je je aanpast? Of pas je je ook echt aan? "Uiteindelijk hebben we ons helemaal niet aangepast. Als je het over de film hebt dan zijn we onze eigen koers blijven varen. Maar in het proces zie je wel hoe ik geregeld mijn best doe om iets voor elkaar te krijgen bij iemand. Wat dat betreft zou je kunnen zeggen dat ik me wel honderd keer aangepast heb. En dat zit ook wel duidelijk in de film. In de film ben ik een soort hypocriete opportunist: ‘Oh kijk, hier kunnen we mooi een prijs mee winnen! Wat doen we dan met Helmond? Ach laat Helmond maar zitten, dat zijn toch maar arbeiders. Laten we maar lekker voor de Biënnale van Venetië gaan!’ De kunstwereld is een heel oneerlijk spelletje. En dan is dat ook nog eens vastgelegd op film! Film is ook hartstikke oneerlijk. Hoe heeft Godard dat nou gezegd? Het is één grote oplichterij — die documentaire."

Want in hoeverre is dit echt? Of is het toch meer fictie? "Omdat ik met mijn team al zo lang films maak, is dit voor ons eigenlijk helemaal geen thema meer. Maar doordat we nu voor het eerst een lange film maken, gaan deze vragen weer spelen. Om je vraag te beantwoorden: alles is echt, maar als je de camera aanzet dan worden mensen wel anders dan ze normaal zijn. Dragan [Bakema, tevens een van de producenten van de film, SG] heeft, dat weet ik bijna zeker, altijd geacteerd als de camera aan stond."

Maar zijn er stukken ook echt in scène gezet? "God, jeej, het is allemaal in scène gezet, en ook weer niet. Dat is toch gewoon zo? Het leven is toch gewoon een grote show. Het is niet in scène gezet. Maar als je met drie man aan tafel zit te praten, dan is dat toch gewoon een scène als er een camera aan staat?"

En die scène waarin je besluit Dragan te ontslaan? "Oh ja, ja die scène. Die is in scène gezet, ja."

In hoeverre maak je als kunstenaar eigenlijk altijd zelf deel uit van je werk? "Ik weet niet of dat zo belangrijk is. Kun je Rembrandt of Mondriaan los zien van hun werk? Maar zijn ze daarmee ook hun kunst? Dat is voor mij als kunstenaar geen vraag."

Maar dat zeg je terwijl jij zelf enorm aanwezig bent in jouw werk. "Oh daar ben ik inderdaad enorm mee bezig ja, dat is mijn penseel. Mijn kwast en mijn materiaal ben ik zelf. Ik zit erin, ik ben de acteur, ik ben de lijm die alles bij elkaar houdt. Ik kan niet anders, ik zit er altijd middenin. Iedere kunstenaar heeft zo zijn eigen ellende. Ik heb dit. Maar het is ook heel leuk, dat ik aanwezig ben. Het voelt goed, heel puur."

Je hebt wel eens gezegd dat je het kijkers graag moeilijk maakt. "Ik ben eigenlijk helemaal niet bezig met de kijker. (Hard lachend:) Dat flap ik er even uit! Natuurlijk ben ik dat wel. Zo’n scène waarin ik Dragan ontsla — dat is puur omdat ik aan de kijker denk. Maar wat ik probeer te zeggen is dat niet alles draait om die film. We proberen gewoon met zijn allen iets neer te zetten. Het is een film, maar tegelijkertijd is het geen film. Want we zijn vaak niet zo bezig met de kijker, als dat we bezig zijn een project voor elkaar te krijgen."

Dat is een interessant spanningsveld in je werk: dat je tegelijkertijd kunst aan het maken bent, maar ook een effect in het echte leven najaagt. Waar gaat het je dan eigenlijk om: die kunst of die impact op het leven? "Die twee zijn verbonden. Door middel van de kunst kom ik bijvoorbeeld bij de poezen in de Hermitage terecht. Maar door mijn tekening krijg ik dan wel contact met die mensen. Dat is ook de bedoeling van mijn kunst: mijn kunst verandert het leven. Op een heel kleine schaal, maar toch wel echt. Ook op mijn eigen leven. Door deze film is mijn relatie met mijn vader bijvoorbeeld ook beter geworden. Dat is ook genoeg reden om een film te maken. Daar zijn al twee personen mee geholpen! Dat is toch supergoed?"

Sacha Gertsik