Lichting 2016: Malu Janssen

"Hoe gaan we eigenlijk een geschikte tweeling vinden?"

Zoals elke zomer gaat de Filmkrant op zoek naar vers afgestudeerd filmtalent van de verschillende academies. Deze week vertelt Malu Janssen (Filmacademie) over EIGEN, haar existentiële tweelingdrama waarin de eeneiige zusjes Vera en Josefien tijdens een groepstherapie onverwacht op onoverbrugbare verschillen stuiten. "Ik hou van films die niet alleen om het verhaal draaien. Het moet blijven resoneren. Dat doen bijvoorbeeld de films van Haneke voor mij. Bij hem kijk je niet naar een verhaal, maar naar het leven."

EIGEN gaat over een tweeling die in een retraite ontdekt dat ze ook van elkaar verschillen. Waar kwam het verhaal vandaan? "De kern van de film gaat voor mij over het mens-zijn in onze Westerse maatschappij. Wat ik steeds meer om me heen zie, is de druk om je te onderscheiden. Het lijkt wel of alles voor verbetering vatbaar is. Maar hoe ver moeten we als maatschappij daar in gaan. De schuld van van alles ligt steeds vaker bij het individu. Ben je ziek? Dan leef je ongezond. Ben je niet slim? Studeer dan eens harder! Dat hele idee van maakbaarheid en jezelf onderscheiden houdt ook mij bezig. Dat wilde ik in een fictieve setting onderzoeken. Hoe ga ik om met de maatschappij om me heen? En wat houdt het in om ‘uniek’ te zijn? Waarom willen we dat zo graag en vooral: ten koste van wat? Bij die vragen ligt de oorsprong van het verhaal."

Je film heeft dus een filosofische inslag. "Ja, zo begin ik altijd. Heel vaag en groot, op abstract niveau. Van daaruit ontstaat dan het verhaal. De plot bestaat dus altijd uit elementen die voor grotere ideeën staan. Zo kwamen we ook bij een tweeling uit. Dat is eigenlijk een externalisatie van dat bijzonderheids-probleem. In EIGEN geven de zusjes allebei een pleidooi voor een manier van leven: Vera wil zich onderscheiden, terwijl Josefien liever verbondenheid kent. Ze belichamen voor mij allebei een manier van in het leven staan."

Malu Jansen

Speelt het drama zich daarom ook af in een afgezonderde setting? De hele film beslaat een weeklange groepstherapie voor mensen die op zoek zijn naar zichzelf. "Zo’n retraite is een plek waar mensen naartoe gaan in hun zoektocht naar zichzelf. Je zondert je af om in alle rust te ontdekken wie je bent. Dat concept vond ik interessant. Dat je weg van alles moet, om jezelf te vinden. Daar klopt iets niet aan voor mij. Vooraf zijn scenarist Alicia Muñoz Reyes en ik ook bij zo’n retraite geweest. In Drenthe, afgezonderd van de buitenwereld. Je snapt dat ik er met enige scepsis heen ging. En die is niet per se weg. Maar ik zag ook dat het veel voor mensen betekenen kan. Veel van de deelnemers kwamen er inderdaad wijzer en gelukkiger uit. Grappig genoeg had Alicia het tegenover gestelde van mij. Zij voelde zich er als een in vis in het water en zwom de eerste dag meteen van me weg. Tijdens het schrijven hielden we elkaar zo ook in evenwicht. Zij ziet de meerwaarde, ik blijf de scepticus."

Hoe heeft die periode daar je geholpen voor je film? "Het scenario is er levensvatbaarder door geworden. Ik heb er gezien hoe mensen reageren in een groep. Dat was belangrijk. Lastig aan EIGEN is dat je met veel personages te maken hebt. Natuurlijk zijn Vera en Josefien de hoofdpersonen, maar de rest van de groep is ook prominent in beeld. Het zijn bijfiguren, maar het moeten wel echte mensen zijn. Als publiek moet je meteen geloven dat ze naar zo’n groepstherapie zouden gaan. Dat zit in kleine gedragingen: blikken, houdingen, het reageren op elkaar. Die onderlinge dingetjes hebben we tijdens ons verblijf in die retraite geobserveerd."

Heb je ook op een afgezonderde plek gefilmd? "EIGEN is helemaal op locatie gedraaid, in de bossen bij de Utrechtse Heuvelrug. Acht dagen lang, in een speciaal daarvoor gehuurde en gebouwde dome. Cast en crew sliepen ook naast de set. Zelf vond ik ’t heel fijn dat niemand naar huis kon. Dat gaf een concentratie, iedereen was er de periode helemaal voor de film. Het heeft ook iets om ’s ochtends wakker te worden, koffie te zetten en dan in alle vroegte over de set te lopen als er nog niemand is. Dat ik direct voor me kan zien wat we die dag gaan doen. Tegelijkertijd zorgde het ook voor een heftige en intensieve draaiperiode."

Waar lag dat aan? "We draaiden in december, en dat zijn de kortste dagen van het jaar. We hadden heel weinig daglicht, dus we moesten werken onder hoge tijdsdruk. Daarnaast draaiden we veel technisch moeilijke shots en speelde bijna alle scènes zich af in één ruimte, waardoor er telkens veel personages in beeld waren. Dat was niet alleen voor regie, maar voor alle disciplines veel werk. En daarbij: de dome waarin we filmden, was zo lek als een mandje. Telkens vielen er dikke druppels van het plafond. Dan was de vloer weer drijfnat, en kregen de acteurs plasticzakjes onder hun sokken. Werden die niet al te nat. Ook werkte de verwarming in eerste instantie niet, waardoor je constant ademwolkjes in beeld zag. Met ijsblokjes eten vlak voor een opname hebben we dat maar opgelost. Toen we wel verwarming hadden, zaten we met beslagen ramen en camera-lenzen."

De kern van het verhaal is de band tussen de eeneiige zusjes Vera en Josefien. Waar vind je zo’n acterende tweeling? "Toen Alicia en ik de synopsis hadden, realiseerden we ons: hoe gaan we een geschikte tweeling vinden? Ik wilde pertinent niet dat twee mensen gingen acteren dat ze op elkaar lijken. Dat leidt alleen maar af van het menselijke verhaal. Dan let je als publiek alleen nog maar op dat spelen, dan wordt het een trucje in plaats van echte mensen. Gelukkig hadden we al veel tweelingen geïnterviewd tijdens de research. En via via kwamen we bij Imke en Jip Smit uit, die ook allebei geschoolde actrices zijn. Op een gegeven moment moesten we een teaser draaien voor de omroepen, waar we ze voor gevraagd hadden. Dat voelde zo goed, toen wist ik zeker dat zij het moesten spelen."

Hoe was het voor hen om de tweeling te spelen? Ergens raakt EIGEN volgens mij aan de kern van het tweeling zijn. Hoe regisseer je ze daarin? "Het verhaal is best heftig, ja. Vera en Josefien merken in de groep op wat voor manier ze zowel afhankelijk van elkaar zijn, als van elkaar verschillen. Dat breekt op een bepaalde manier hun natuurlijke band. Tijdens de research spraken we twee zussen die iets soortgelijks hadden meegemaakt. Dat was voor hen echt een wond. Jip en Imke herkenden het onderliggende gevoel ook, maar het was niet iets wat bij ze speelde. Op bepaalde momenten heb ik in de spelregie wel geprobeerd aan hun eigen verhaal te refereren en ze dat gevoel voor de scène laten gebruiken. Het was bijzonder hoe ze zich voor ons hebben opengesteld en ik denk dat ze met de film ook hun eigen relatie hebben onderzocht."

Hoe zie je de toekomst? Wat voor films wil je gaan maken? "Ik hou van films die niet alleen om het verhaal draaien. Het moet blijven resoneren. Dat doen bijvoorbeeld de films van Haneke voor mij. Bij hem kijk je niet naar een verhaal, maar naar het leven. Wat betekent het om mens te zijn? Dat je iets groters mag aanschouwen. Timbuktu deed dat onlangs ook. Het zijn films die je niet loslaten. Hopelijk maak ik ook ooit een film die dat teweegbrengt."

Guus Schulting