Kijken of deelnemen?

In Amsterdam werden onlangs de deuren van ’s werelds eerste virtual reality bioscoop geopend. Het filmaanbod hier biedt een voorproefje van wat de virtuele realiteit ons kan bieden en waar deze verhalen ons heen kunnen brengen.

Virtual reality hangt als een donderwolk boven het traditionele medialandschap, maar hoe, waar en wanneer ze gaat losbarsten is op dit moment nog niet helemaal te overzien. Hoe dan ook zal virtual reality de manier waarop we media consumeren behoorlijk veranderen en onze filmbeleving zal daar zeker geen uitzondering op zijn. Een van de beloftes van apparaten als de Occulus Rift en Samsung VR Gear is dat ze de immersieve sensatie van de bioscoop naar de woon-, slaap of speelkamer zullen brengen, maar dan recht voor je ogen. Vooralsnog zijn deze apparaten echter duur en soms nog niet eens verkrijgbaar. Hoe graag mensen het ook willen, ze kunnen zich nu dus nog niet vergrijpen aan de virtuele realiteit. Jip Samhoud brengt voor hen uitkomst met zijn virtual reality bioscoop in Amsterdam, een plek waar mensen samenkomen om zich te laten onderdompelen in de virtuele realiteit.

Het is een vreemd gezicht: een ruimte vol mensen met een scherm recht voor hun ogen gehangen, met koptelefoons op en volledig afgesloten van de buitenwereld. Vroeger zeiden mijn ouders altijd dat ik niet te lang naar mijn Gameboy mocht kijken omdat ik er vierkante ogen van zou krijgen. Als ik in deze bioscoop — een met bureaustoelen gevulde ruimte afgesloten door zwarte gordijnen — om me heen kijk, wordt voelbaar hoe snel onze relatie met schermen aan het veranderen is. Over vierkante ogen hoor ik niemand meer spreken. Ik hoor wel directe reacties als mensen voor het eerst in de virtuele wereld arriveren. Dit medium, dat specifiek jou in een andere tijd en ruimte plaatst,  heeft een ontzettend sterke werking op het lichaam. Gelach komt er voor de eerste keer haast automatisch bij kijken.

De plekken waar je in de virtuele realiteiten terechtkomt zijn van bijna even groot belang als de verhalen dat daar verteld worden. Het aanbod bestond uit een tweetal animaties, een documentaire en een korte fictiefilm. De animaties maakten weinig indruk. De twee filmpjes lieten respectievelijk een buitenaardse ontvoering en het leven van een emoticon in een smartphone zien, beide mini-verhaaltjes over beweging (via een ruimteschip of via cyberspace), maar dan zo ongeïnspireerd uitgewerkt dat ze het niveau van een technologische demo niet overstijgen.

De mini-docu over een gezin in Palestina was al een stuk interessanter. Niet alleen door de (enigszins problematische) politieke inhoud, maar ook door de bijzondere locaties: zanderige straten, krappe kamertjes en verwoeste gebouwen. Net als bij de vroege dagen van film is de potentie van VR hier gemakkelijk voor te stellen: de mogelijkheid om de kijker (of noemen we die belever?) te transporteren naar andere, onderbelichte werelden. De docu vertelt een melancholisch verhaal over een moeder die twee kinderen heeft verloren in het conflict met Israël. Toch heeft het filmpje een opbeurende toon: kinderen moeten volgens de verdrietige moeder overal ter wereld met liefde en aandacht worden opgevoed.

Deze geëngageerde, maar wat eenzijdige documentaire is een mooi opstapje naar de afsluiter van het filmprogramma: In Your Face, een door eigenaar Jip Samhoud geregisseerde korte film naar de pen van Ronald Giphart. In Your Face verplaatst ons naar de woonkamer van Hadewych Minis en Tibor Lukács, waar het stel hun drukke werkweek bespreekt. Als ze op het punt staan om daadwerkelijk te vertrekken en aan het werk te gaan klopt een televisieploeg aan. Aangezien ik mijn blik op het stel richtte, kwam die ploeg voor mij onverwachts aan. Pas toen Minis erop wees dat er mannen met een camera voor het raam stonden "draaide" ik mij om (in de praktijk maakte ik een half rondje op de 360-graden draaibare bureaustoel) om het verhaal te blijven volgen.

De televisieploeg doorbreekt de huiselijke sfeer die er eerder nog was door een zwijgende vluchteling mee naar binnen te nemen. De presentator van het fictieve programma In Your Face wijst het acterende stel erop dat zij beiden op televisie een oproep deden om vluchtelingen in huis te nemen. Dus zo gezegd, zo gedaan? Wij zijn vervolgens getuige van het privégesprek tussen Minis en Lukács over deze kwestie: in huis nemen of niet? Alhoewel de film niet heel enerverend is verteld (in feite bestaat hij maar uit drie stilstaande shots), belichaamt hij wel een andere interessante functie van de virtual reality: het impliciet en expliciet betrekken van de kijker in de wereld van het verhaal.

Soms voelt het in virtual reality alsof jouw aanwezigheid invloed heeft op de verhaalwereld, alsof je je schuldig moet voelen omdat je ergens wel of niet naar kijkt of zelfs omdat je niet hebt kunnen handelen, maar dat eigenlijk wel zou willen. Je kent dat gevoel vast wel van horrorfilms of ongemakkelijke komedies. "Ik wil niet door die deur!", denk je als een huiverend personage zijn of haar hand uitsteekt naar de deurknop, of je krijgt een knoop in je maag door de pure ongemakkelijkheid van komedieseries als The Office of Peep Show (een serie die volledig in de eerste persoon is geschoten en daardoor wat wegheeft van het perspectief dat je vaak in virtual reality films aanneemt). In Your Face maakt deze impliciete spanningsvelden tussen kijken en deelnemen expliciet door de vierde wand volledig te doorbreken. De acteurs in de film spreken plotseling tegen de kijken en wijzen erop dat kijken en handelen elkaar niet altijd hoeven uit te sluiten. Zeker niet als het gaat om gevoelige zaken als de vluchtelingenkwestie.

In dit geval gebruikt Samhoud de virtuele wereld om ons bewuster te maken van de echte wereld om ons heen. Hij spoort ons aan om na kijken direct te handelen. Een bezoek is dus zeker aan te raden, al is het maar om na te denken over wat jij voelde toen je met het gesprek van Minis en Lukács meeluisterde. Blijft het alleen bij kijken of verandert de kijker vanzelf in een deelnemer?

Hugo Emmerzael