Jelena Rosic: ‘Je wordt wat je ziet’
Deze week presenteert de onderzoeksmaster van de Filmacademie z’n resultaten. Jelena Rosic leidde op woensdag 25 juni een korte workshop over mirroring, een belangrijk concept in haar afstudeerproject Jamais Vu.
Voor haar onderzoek aan de master van de Filmadademie deed Jelena Rosic onderzoek naar spiegelneuronen. "Deze neuronen hebben een belangrijke functie in onze ervaring van het kijken van een film. Het is al bewezen dat ze een rol hebben in leerprocessen, en empathie. Door ‘af te kijken’ bij de ander leer je hoe je het zelf kan. Dat is in essentie waar spiegelneuronen bij helpen", legt Rosic desgevraagd uit. Dat klinkt bekend. "Precies dezelfde (spiegel)neuronen lichten op in onze hersenen (op een MRI scan) zowel wanneer we een handeling uitvoeren, als wanneer we naar die handeling kijken."
Die speciale neuronen spiegelen dus letterlijk. Rosic noemt het ‘je wordt wat je ziet’, op een mentaal niveau. Om elkaar te kunnen begrijpen, emotioneel en empathisch, hebben we volgens haar dus spiegelneuronen nodig. "Filmkijken is dus niet alleen kijken en luisteren, maar het brein betrekt het lichaam in de ervaring. Film gaat daarom ook over het herleven van je eigen ervaringen via ‘de ander’ die je op het scherm ziet", zegt Rosic. "Net als in een actiefilm in 3D-IMAX-formaat, of een intiem drama voel je je getransporteerd naar de wereld van de film." Rosic vindt vooral het affect interessant, de emotie. Dat is niet zozeer een effect, als meer een spektakelelement.
Om inzichtelijk te maken wat spiegelen in de praktijk inhoudt, gaf ze een workshop met Nikola Ljuca, een psychodramatherapeut. Aan de aanwezigen werd gevraagd met iemand anders in de cirkelvormig opgestelde groep van stoel te wisselen. Ljuca vroeg vervolgens aan iedereen zich voor te stellen dat hij de ander was, waar hij net mee gewisseld had. Enige verwarring ontstond, want men kende elkaar toch niet? Toch, zonder naam, leeftijd of achtergrond te weten, slaagde men erin om een enkel detail goed te gokken van elkaar. Op het onbewuste niveau, waar men spiegelt, vergaren we blijkbaar al informatie die wij duiden voordat we met ons iemand identificeren.
Na afloop van de workshop, spreek ik kort na met Rosic. We hebben het over de scène uit Der siebente Kontinent (1989) van Michael Haneke waarin een pak geld door de wc wordt gespoeld. Haneke kreeg veel klachten over die scène: "Het publiek voelde er zich ongemakkelijk bij en zelfs misselijk. De emotie die deze scène opriep was vrij onbewust", stelt Rosic.
"Een ander mooi voorbeeld vind ik William Frakers kadrering voor Rosemary’s Baby," gaat Rosic verder. "In de film creëert hij verschillende momenten waarop de personages bellen in een andere kamer, maar we kunnen als kijker net niet helemaal zien en horen wat er gebeurt. Je hebt dan de neiging om het hoekje te willen kijken."
Deze intuïtieve, onbewust emotionele manier van interacteren met de film vindt Rosic interessant. Ze noemt het enactive cinema, een term die ze overgenomen heeft van Pia Tikka die onderzoek deed naar het creëren van een filmvorm waar de toeschouwer de film kan beïnvloeden via onbewuste emotionele interactie. Denk aan hartslag, ademhaling en bewegingen. Ook hier spelen de spiegelneuronen een hoofdrol in.
De inzichten uit Rosics onderzoek spelen ook een praktische rol in haar afstudeerwerk: Jamais Vu (nog in uitvoering). Ze ging daarvoor naar Noorwegen, 300 kilometer boven de poolcirkel, naar een voormalig concentratiekamp. Ze wilde geen vooropgezet verhaal maken over wat daar gebeurd is. Ze heeft beelden verzameld en is nu op zoek naar een manier om er een installatie van te maken waar de toeschouwer mee kan interacteren. "Door te bewegen in de ruimte van de installatie zullen beelden ontstaan. Als een echo, een spiegeling. De grens tussen het scherm en de toeschouwer wordt zo doorbroken", legt ze uit.
"We weten dus nu dat voor het maken van een film (bewuste) identificatie met het personage niet per se de enige manier is om je toeschouwer bij je film te betrekken. Dankzij de neurowetenschap kunnen we gaan zoeken naar manieren van film maken die meer het (onbewuste) spiegelen betrekt in onze kijkervaring. Welke nieuwe vormen van film zijn er dan mogelijk?" Hierover is aanstaande zaterdag een seminar georganiseerd waar Rosic met gasten verder over praat.
Nienke Huitenga
Zaterdag 28 juni van 12:00 tot 18:00 geeft Jelena Rosic in EYE de seminar Film Form in the Year of the Brain met gasten. Voor meer informatie: www.masterfilm.nl