Irina Trocan over Roemeense Cinema – Videograms of a Nation, Redux

In Eye Filmmuseum vindt vanaf 5 januari Roemeense Cinema – Videograms of a Nation, Redux plaats. Filmcriticus en -docent Irina Trocan deed de hoofdredactie van een begeleidende bundel essays over elf decennia Roemeense filmgeschiedenis. “Kritiek van het filmbeleid tijdens het communistische regime ging niet per se in tegen het belang van de filmmaker.”

Vraag een gemiddelde filmkenner een Roemeense film van de afgelopen twintig jaar te noemen, de periode van de Roemeense New Wave, en je krijgt geheid een aantal titels te horen. Vraag diezelfde kenner een film van voor die tijd te noemen en het blijft stil. Hoewel de Roemeense New Wave wereldwijd zege viert, weten we nauwelijks iets over de ‘vrijzinnige’ Roemeense cinema ten tijde van het communistische regime. Van 5 t/m 22 januari wordt daar in Eye met meerdere titels verandering in gebracht met het programma Roemeense cinema – Videograms of a Nation, Redux, een selectie uit het Belgische Europalia festival (dat dit jaar zijn licht schijnt op de onderbelichte filmgeschiedenis van Roemenië) ondersteund door het Roemeens Cultureel Instituut.

Op initiatief van filmprogrammeur Andrei Tănăsescu (verantwoordelijk voor de filmkeuze in dit programma) verschijnt er ook een bundel essays dat zijn licht schijnt op de filmcultuur van het land. Irina Trocan, filmcriticus en docent aan de Nationale Universiteit van Film en Drama in Boekarest, werd aangetrokken voor de coördinatie van dit project. Onder haar hoofdredactie is er nu de essaybundel Romanian Cinema Inside Out: Insights on Film Culture, Industry and Politics 1912 – 2019.

“Ik benaderde filmcritici, academici en schrijvers met interesse in cinema. Wat we allemaal gemeen hebben is dat de meesten van ons zijn geboren in de late jaren tachtig of jaren negentig. We zijn dus opgegroeid in een non-socialistische wereld, na de val van Ceausescu in 1989. Terwijl de generatie die volwassen werd tijdens het communisme een afkeer voelt ten opzichte van dat tijdperk, de gecontroleerde cultuur en een gebrek aan individuele expressie, staan wij daar juist los van. Wij staan allemaal sceptisch tegenover de inmiddels geijkte wijsheden rondom de Roemeense cinema.”

Wat was voor u de aanpak om elf decennia aan Roemeense filmgeschiedenis in kaart te brengen? “Allereerst, we hebben nooit de ambitie gehad een onuitputtelijk, allesomvattend boek te maken. We hadden een jaar om eraan te werken en we wilden niet de traditionele invalshoeken gebruiken à la canonieke filmmakers of de censuur op de vrije expressie. Onze voorkeur lag erin om het in deelonderwerpen, soms zelfs zijdelings, te benaderen. Liever dat dan de diepte- en hoogtepunten doorlopen met een onomstotelijke waarheid als conclusie.
“Een van de schrijvers, Gabriele Filippi die het essay Our Manager in het boek schreef, heeft haar proefschrift bijvoorbeeld geschreven vanuit een zogeheten anti-anticommunistisch perspectief. Zij weigert mee te gaan in het alom als waarheid verkondigde standpunt dat het filmbeleid, ingesteld door het communistische regime, antifilm en -filmmakers was of dat het er alleen op uit was alles te onderdrukken. Uit de voorbeelden die ze aanhaalt blijkt juist dat de censoren tot op zekere hoogte ook filmcritici waren. Zij wilden niet dat film simpelweg de ideologie van de partij zou uitdragen maar dat dit ook met artisticiteit en verleidingskracht aan de man gebracht zou worden. De ambtenaren die zitting hadden in zulke filmcommissies waren vaak zelfs vóór artistieke innovatie. Hun kritiek was niet per definitie pal tegenover het belang van de maker.”

Waar kijkt u het meest naar uit dat mensen zullen ontdekken bij het lezen van het boek of het zien van de films in dit programma? “Wat betreft het boek hoop ik vooral dat het interesse wekt in de Roemeense cinema en zijn donkere uithoeken. We hebben genoeg van de Grote Witte Mannen historiografie van cinema en geloven dat onze nationale cinema, voor wat het waard is, het verdient met een eerlijke blik bekeken te worden.
“Wat betreft het filmprogramma denk ik dat Andrei (Tănăsescu – AZ) hetzelfde voor ogen heeft. Via het Myths and Legends-onderdeel wordt getoond hoe Roemenië met zichzelf spreekt via cinema, maar het totale programma toont ook de reikwijdte van hedendaags talent. Een film als Alice T. (Radu Muntean; 2018) kan je onmogelijk vergelijken met het werk van Radu Jude (Aferim!; 2015), vooral niet met zijn laatste films.”

Een vreemde eend in de bijt van het filmprogramma zijn de korte films van Kinema Ikon…  “Kinema Ikon is een bekende groep autonome visueel kunstenaars, maar ze zijn nog altijd een groot mysterie voor velen. De basis ervan ligt in Noord-Roemenië, in de stad Arad, en werd opgericht in 1979 als amateurfilmerscollectief. Het verhaal gaat dat ze filmmateriaal voor hun cineclub vroegen om documentaires te maken, maar de helft van de filmrollen verduisterden om eigen vormexperimenten mee te doen, buiten alle controles om die voor fictiefilmers gold.
“Het is een groep die zich moeilijk onder een enkele noemer laat vangen en dat maakt ze heel interessant. Bovendien, in hun begindagen gingen ze in tegen het idee dat film grote bezoekersaantallen moet trekken om van waarde te zijn. Daar zit achteraf wel een keerzijde aan, want doordat deze groep eigen werk alleen op privé bijeenkomsten vertoonde, evenementen waar je alleen via via bij aanwezig kon zijn, én omdat het ver van de hoofdstad opereerde, heeft het een tijd geduurd voordat nationale filmhistorici het in het vizier kreeg.”

Een ander voorbeeld in het filmprogramma is A Movie with a Charming Girl (Lucian Bratu, 1966) over de jonge Ruxandra die na haar gefaalde toelatingsexamen aan de toneelschool haar vlucht zoekt tot meerdere mannen. Een typische ode aan de Franse Nouvelle Vague, gemaakt in het jaar voordat Ceausescu aan de macht kwam als staatshoofd. Roept het sentiment op om zo’n zorgeloze productie te zien? “Zelfs deze film had te maken met een vorm van censuur. Het script werd pas in productie genomen nadat er een bestuursvergadering was geweest over de vraag of het tonen van stadse laissez-faire jeugd een bijdrage kon leveren aan het grotere goed van de socialistische mentaliteit. De eerste vereiste maatregel voor deze film was dat het einde herschreven moest worden. De rücksichtloze hoofdpersoon zou gestraft moeten door niet de rol te krijgen waar ze in de film voor auditeert. De prijs voor dat gedrag was bedoeld als aanmoediging voor publiek om deze film als satire te zien. Desondanks werd de film al na vier dagen uit roulatie gehaald en neergesabeld door de pers.
“Het mooie is, tijdens dat eerdergenoemde overleg vergeleek een aanwezige filmmaker de hoofdpersoon met die van de Engelse film Darling (John Schlesinger; 1965), gespeeld door Julie Christie. En het klopt, die film uit een naoorlogse democratie is op een gelijksoortige manier net zo moralistisch als A Movie with a Charming Girl. Dat toont nog eens te meer aan hoe moeilijk het is een harde lijn te trekken tussen hoe mensen in de vrije wereld zich hebben kunnen uitdrukken en wat het communisme toestond om te laten zien.”

Roemeense Cinema – Videograms of a Nation, Redux vindt van 5 t/m 22 januari plaats in Eye. Irina Trocan zal op woensdag 8 januari deelnemen aan een panel over de stand van de nieuwe Roemeense cinema. Het boek Romanian Cinema Inside Out: Insights on Film Culture, Industry and Politics 1912 – 2019 is bij deze gelegenheid te verkrijgen.