“Ik werd geraakt door de machteloosheid”

Jiska Rickels vertelt over In procedure, haar vluchtelingendocumentaire die als katalysator moet dienen voor actie. "Ik wilde laten zien wat er gebeurt met iemand die in zo’n situatie zit waarin je helemaal niets kan."

Door Leo Bankersen

Toen Jiska Rickels (4 Elements, El sonido del bandonéon) eind vorig jaar bij de NCRV aan tafel zat om het plan voor een jeugdocumentaire over een blind meisje te bespreken besefte ze plotseling dat ze er nog niet klaar voor was. Er spookten op dat moment andere verhalen door haar hoofd, verhalen waar ze zich heel erg bij betrokken voelde en die ze niet opzij kon zetten. De NCRV luisterde en zei: dan willen we graag daar een film over.
Dat was het startsein voor In procedure. Deze documentaire gaat over de Syrische vader Hassan, die naar Nederland gevlucht is om zijn gezin te redden. Via audioberichtjes staat hij in contact met zijn vrouw Fadia en zijn kinderen, waaronder zijn ernstig zieke dochter Yomna (15). Terwijl Hassan wacht op de uitslag van zijn procedure vraagt Yomna hem wanhopig wanneer ze zich bij hem kunnen voegen. Intussen wordt de situatie in Syrië steeds grimmiger.
In procedure begint waar de talloze nieuwsberichten over vluchtelingen ophouden. Hoe gaat het na de aankomst in Nederland van mannen die vooruit zijn gevlucht en hoe kan het gezin weer bij elkaar komen? De bioscoopvertoningen van de film die aan de latere televisieuitzending voorafgaan beloven evenementen te worden die het publiek de kans geven om zelf in actie te komen.

Koepelgevangenies
Rickels ontmoette Hassan begin september 2015, toen de voormalige koepelgevangenis van Haarlem in gebruik werd genomen als noodopvang voor vluchtelingen. "Ik hielp, net als mijn producent Willemijn Cerutti, als vrijwilliger met het inzamelen van kleding voor vluchtelingen. In de koepelgevangenis hoorde ik hun verhalen en werd ik als het ware binnengezogen in hun levens. Ik ben ook een tijdje niet meer naar de koepel gegaan omdat ik die verhalen over martelingen niet meer aankon."
Ze kwam met Hassan in contact via Jamila, een vrijwilliger en tolk die ook in de film te zien is. "Bij hem hoorde ik het eerste audiobericht dat in de film zit." Daarin vraagt Yomna waar hij is en waarom ze zo weinig van hem horen. Huilend vertelt dat ze zich grote zorgen maakt. "Daar werd ik ontzettend door geraakt, hoewel ik het niet direct verstond, Jamila vertaalde het voor mij. Zo’n meisje dat in zo’n gebied zit, terwijl haar vader hier is, de machteloosheid, het gemis, alles kwam voor mij in dat bericht samen."
"Ik dacht er in die tijd over om als vrijwilliger naar Lesbos te gaan en had plannen voor een korte webdocumentaire voor De Correspondent over gebruiken en rituelen die vluchtelingen meenemen uit hun thuisland. Maar toen ik Hassan ontmoette dacht ik: dat is ook een belangrijk verhaal en dat kan ik hier vertellen. Ik heb eerst nog voor De Correspondent een korte film gemaakt die gebaseerd is op Hassans audioberichten en die een blik geeft in de koepelgevangenis. Die is vorig jaar november online gegaan. Een deel van dat materiaal zit ook in In procedure. Aanvankelijk wilden we het vanuit Hassans gezichtspunt filmen, maar toen zijn vrouw en kinderen in Turkije waren aangekomen besloten we ook naar Ankara gegaan. Zo konden we twee kanten laten zien. Dat was eigenlijk heel raar, dat wij wel naar ze toe konden en hij niet."

Verlammend
Rickels had gemerkt dat de nieuwsbeelden van die horden mannen op de vlucht vragen opriepen als: waarom komen al die mannen hiernaartoe en waar is hun gezin? Hassan is een van die vele mannen. "Wat ik met de film wilde is heel dicht bij hem te komen en laten zien wat er gebeurt met iemand die in zo’n situatie zit waarin je helemaal niets kan. Dat is verlammend. Ik vond het vreselijk om te zien. De wanhoop die veel vluchtelingen hebben op het moment dat ze zelf in veiligheid zijn terwijl hun gezin nog daar zit en ze niks kunnen betekenen. De meesten communiceren via die audioberichten en horen de noodkreten en de hulproep van achtergebleven familie en vrienden."
"Het is niet echt een politieke film maar ik hoop wel dat het herkenbaar is en dat het publiek zich met hen kan identificeren. Een voorbeeld is het sprookje van Layla en de wolf dat wordt verteld en dat ons verhaal van Roodkapje blijkt te zijn. Dan ontdek je dat we elkaar dezelfde sprookjes vertellen. Het is ook een kritiek op de manier waarop met de vluchtelingen wordt omgegaan, op dat eindeloze wachten. Ik snap ook wel dat de situatie uitzonderlijk is en dat de IND en andere organisaties overladen worden met aanvragen, maar wat ik heel schrijnend vind zijn al die verplaatsingen. De vluchtelingen zijn producten geworden. De producten komen binnen in het land. In een centrale opvang worden ze verzameld en vervolgens worden ze gedistribueerd en nog een paar maal doorgeschoven. Er wordt niet gekeken hoe je mensen kan helpen makkelijker te integreren en enigszins wortel te schieten."
"Bij Gilze, waar we veel gefilmd hebben, ligt het centrum heel anoniem in de bossen. Maar in Haarlem waren er bijvoorbeeld mensen die de pas aangekomen vluchtelingen te hulp schoten, onder andere als taalmaatje. Veel vluchtelingen die zo contact hadden gelegd wilden daarom later graag terug naar Haarlem, maar je kan alleen een voorkeursgemeente opgeven als je er eerstegraads familie hebt."
Net als veel documentairemakers liep ook Rickels aan tegen de vraag of ze alleen moest filmen, of toch meer doen. "Voor mij was het heel duidelijk. Als ik had moeten kiezen tussen de film of hulp aan het gezin dat was het toch de hulp. Samen met Jamila hebben we bijvoorbeeld mensen gevonden die geld wilden geven voor de vliegtickets voor Hassans gezin."
Aan de andere kant was het voor Hassan soms ook moeilijk dat hij werd gefilmd. "Op een gegeven moment wekte onze aanwezigheid achterdocht op en kreeg hij last van pesterijen. Waarom wordt jij gefilmd? Ben je soms speciaal, ben je een spion? Dat was heel vervelend. Toen hebben we hem niet meer openlijk gefilmd. Alleen nog bij hem op de kamer. Zijn vrouw en kinderen daarentegen vonden het heel fijn dat wij in Ankara waren."

Kus
"Toen Hassan en Fadia de film uiteindelijk voor het eerst zagen, zonder de kinderen erbij, was dat een bijzonder moment. Nu ze in veiligheid zijn begint de verwerking en dat levert ook spanningen op. Ik merkte dat het bekijken van de film voor Hassan en Fadia een soort therapie was. Ze sloegen hun arm om elkaar heen en Hassan gaf Fadia een kus — waar ik bij was! Dat hoort in zijn cultuur eigenlijk niet."
"Na de eerste vertoning in Haarlem lieten mensen uit het publiek me weten dat ze het een warme film vonden en blij waren met het positieve einde. Veel voelden zich aangespoord om ook iets te gaan doen." Dat laatste krijgt alle aandacht bij de voorstellingen die vanaf 22 december in Amsterdam en veel andere steden georganiseerd worden. Producent Willemijn Cerutti maakt er speciale events van waarbij de film als katalysator voor allerlei activiteiten kan zijn. Een van de organisaties die ze daarvoor heeft gemobiliseerd is de Refugee Talent Hub, een initiatief dat grote Nederlandse bedrijven, overheid, onderwijs en NGO’s samenbrengt om te zorgen dat vluchtelingen beter aan bod komen op de Nederlandse arbeidsmarkt. Aansluitend aan de voorstelling zijn er in de meeste plaatsen ook zogenaamde match-events: gelegenheid voor het publiek om vluchtelingen te ontmoeten en zich aan te melden als taalmaatje of mentor.

De eerste openbare vertoning van In procedure (met match-event) is op 22 december in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Verdere vertoningen worden aangekondigd op ceruttifilm.nl.