Hoe bewegend beeld een imago kan doen verschuiven

De wereld telt meer op drift geraakte oorlogsslachtoffers en economische vluchtelingen dan ooit. De migrant kan dan ook met recht ‘de hoofdpersoon van de 21ste eeuw’ genoemd worden. Het mediabeeld van migranten is echter vaak ééndimensionaal. Het Rotterdamse kunstpodium A Tale of a Tub organiseert deze en volgende week filmavonden in EYE waarin gezocht wordt naar alternatieven.

Ook Nathanja van Dijk was geraakt door de foto van Aylan, de Syrische kleuter die vorige zomer verdronk voor de kust van Turkije en wiens aangespoelde lichaampje terechtkwam op de voorpagina’s van kranten wereldwijd. "Maar ik heb er gemengde gevoelens bij", geeft de directeur van A Tale of a Tub toe. "Het is echt een afschuwelijk beeld, dat me meteen deed denken aan mijn neefje van die leeftijd. Maar het is ook een mediabeeld: heel extreem, zonder enige nuance. Het laat geen ruimte voor complexiteit. En dat geldt voor vrijwel alle beelden die we via kranten en journaals krijgen voorgeschoteld. De migrant is slachtoffer of crimineel, niets anders."

Juist om de nuance terug te brengen in de beeldvorming rond de ergste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Van Dijk het programma The Migrant (Moving) Image. Op 7 en 13 september worden in EYE respectievelijk zes en acht korte films vertoond. "Door gebruik te maken van hetzelfde medium, bewegend beeld, problematiseren de makers van die films het dominante imago dat in de media wordt neergezet. Zij gebruiken een andere beeldtaal en maken daarmee andere lagen zichtbaar."

Maar kunst werkt anders dan journalistiek. In eerste instantie leken kunstenaars helemaal niet te reageren op de vluchtelingencrisis, net zo min als er in de maanden na 9/11 werken werden gemaakt met terrorisme als onderwerp. "Kunst draait om reflectie en heeft incubatietijd nodig voordat gebeurtenissen resoneren", stelt Van Dijk. "Maar migratie is een onderwerp van alle tijden en er zijn ook in het verleden veel goede films gemaakt die gaan over vreemdelingen, het veranderen van identiteit en het zoeken naar een nieuw thuis."

The Migrant (Moving) Image is ook al vertoond in het buitenland. Berlijn, Ramallah, Marrakesh, Miami en New York gingen Amsterdam voor. In 2018 is het onderdeel van het filmprogramma van culturele hoofdstad Valetta op Malta. De vorm wordt iedere keer aangepast. Voor EYE werden dat twee vertoningsavonden met commentaar achteraf van schrijvers Kader Abdolah, Abdel Kaderbenali en Bas Heijne. Van Dijk: "De eerste avond gaat over het losgeslagen leven van mensen op de vlucht. De tweede avond over het vastgelopen leven van migranten die in opvangcentra zijn terechtgekomen, en de botsing van culturen die dan vaak plaatsvindt."

Het programma van The Migrant (Moving) Image bevat werk dat stamt uit de periode eind jaren negentig tot nu. Onder de oudjes bijvoorbeeld de film van Adrian Paci, waarin hij zijn eigen vertrek uit Albanië documenteert. Iconisch is The Invader & The Origin of the World van Nicolas Provost, waarin een naakte blanke vrouw over een strand loopt en daar stuit op twee aangespoelde Afrikanen. In een film van Enrique Ramirez verwoordt een voice-over de dromen van mensen in een wachtkamer, die zich uiteindelijk blijkt te bevinden op een midden op zee drijvend vlot.

De goede verstaander leest in de titel van het programma een verwijzing naar het boek The Migrant Image (2013) van TJ Demos. In deze doorwrochte studie laat de Amerikaanse kunsthistoricus zien hoe kunstenaars als Steve McQueen en Hito Steyerl cinematografische middelen inzetten om vluchtelingen en migranten te verbeelden. Van Dijk: "Het werk van Demos bepaalt het denkraam van deze avonden. Maar we refereren er tijdens de presentaties niet direct aan omdat het geen theoretische discussieavonden zijn. Het beeld moet spreken."

Edo Dijksterhuis