‘Het is geen propaganda, het is pure documentaire’

Evgeni Afineevski over Winter on Fire

Is de documentaire Winter on Fire, vanaf vandaag exclusief te zien op Netflix, propaganda – al is het dan voor de good guys? Het lijkt erop, maar de regisseur ontkent. "Het is een eerbetoon."

Door Kees Driessen

Het is één ding om in een recensie te betogen dat een documentaire neerkomt op propaganda. Bij de Netflix-documentaire Winter on Fire zou dat niet moeilijk zijn. De geëmotioneerde film over de demonstraties in Kiev die in februari 2014 leidden tot de val van de Oekraïense president Janoekovitsj, biedt een absoluut zwart-witonderscheid van dappere demonstranten, consequent omschreven als ‘het volk’, tegenover gewelddadige ordetroepen, soms ‘dieren’ of ‘geen mensen’ genoemd. Niets van wat ‘het volk’ beslist staat ter discussie; voor niets van wat de overheid doet wordt enig begrip gevraagd. Vioolmuziek en slowmotion zetten op gepaste momenten kracht bij.
De documentaire kiest partij. Voor de burgerdemonstranten op het centrale Maidan-plein die woedend zijn dat Janoekovitsj de onderhandelingen met de Europese Unie inwisselde voor een deal met Poetin. Ja, dat zijn ook in mijn ogen de good guys, maar toch: ook voor de goede zaak kun je propaganda bedrijven.
Het is één ding om dit op te schrijven. Het is iets anders om het de regisseur zelf voor te leggen, wat ik deed op het filmfestival van Toronto. De Russische regisseur Evgeni Afineevski was het er niet mee eens, maar wel zo sportief er serieus op in te gaan.

Als ik de film zie, gaat mijn hart uit naar de demonstranten, met name de jongeren. Maar als ik eerlijk ben, voelt het als propaganda. Wit tegen zwart. De gewelddadige Berkoet [de Oekraïense M.E.] komt over als het zuivere Kwaad. Er is bijna niets menselijks aan hen te ontdekken. Was dat ook uw ervaring? "U moet niet vergeten: het zijn soldaten die bevelen opvolgen. Daarom gedroegen ze zich zo. Zij zijn degenen die gehersenspoeld zijn. Het kwaad – dat gaat te ver, maar ik zag inderdaad geen menselijkheid bij hen. Want je kunt zien, in de film, dat mensen hen meermalen vroegen over te lopen naar het volk. Maar niemand deed dat. Niemand legde zijn wapen neer."

Dus het is de overheid die hen heeft ontmenselijkt? "Ja."

Heeft later, nadat Janoekovitsj gevlucht was, nog wel eens iemand van de Berkoet spijt betuigd of excuses aangeboden? "Na de Maidan heb ik niemand meer gesproken. Maar ik richtte me ook niet op hun kant van het verhaal. Daarom voelt het voor u misschien als propaganda. Maar weet u, je kunt een twaalfjarig jongetje niet tot propaganda dwingen. Je had twaalfjarigen, zestienjarigen die kwamen demonstreren. Kinderen. Daarbij past het woord propaganda niet, die kwamen uit zichzelf, uit menselijkheid. Ik wilde de Maidan laten zien door hun ogen. Propaganda betekent voor mij dingen in scène zetten, proberen om je publiek te hersenspoelen. Maar alles wat zij doen is echt. Bovendien, je kunt dingen niet in scène zetten als de kogels om je oren vliegen. Het is echte, pure documentaire. Puur leven. En ik denk dat u net als ik meeleeft met de families die hun kinderen zijn verloren. Ik zag mensen sterven, direct naast me. Deze film is een monument, een eerbetoon aan hen. Voor mij zijn zij rolmodellen voor de jongere generatie, in Oekraïne maar ook in Amerika, Europa en de rest van de wereld. Een regering hoort haar burgers niet te bedriegen. De regering vertegenwoordigt de mensen; de echte macht ligt bij het volk. Ik denk dat dit de belangrijkste boodschap is."

Het is een dans van begrippen. Wat is propaganda? En is het iets anders voor een Nederlander dan voor een Rus? Voor iemand die op zijn gemak films vergelijkt of iemand die moet bukken voor de kogels? Afineevski heeft het over ‘een boodschap’, over maar één kant willen laten zien, over een monument en eerbetoon voor het machtige volk en zijn onschuldige kinderen. Zoiets leent zich voor propaganda, maar dat is het volgens hem niet, omdat hij niets in scène heeft gezet. Het hersenspoelen is louter door de regering gedaan, om van de Berkoet, die met hun zwarte kleding en helmen aan de zwarte Stormtroopers uit Star Wars doen denken, een willoze en anonieme geweldsmachine te maken.
Maar dan nog blijft het knagen dat hij ‘het volk’ (hoe representatief het ook moge zijn) op de Maidan voortdurend als één entiteit presenteert. Niet dat hij geen oog heeft voor het individu: hij en zijn vele medewerkers spreken en tonen allerlei afzonderlijke mensen, van dappere redders tot dodelijk getroffenen. Er is ook ruimte voor luchtigheid, aan het begin, als de demonstratie, alsof het een festival is, zichzelf organiseert met voedsel, slaapplekken en warmtebronnen. Maar al die individuele citaten en handelingen worden door Afineevski gemonteerd tot één collectieve dadenreeks. Er is geen onenigheid, geen tegenspraak, geen individuele mening die anders is dan het hoofdbetoog. Dat lijkt ongeloofwaardig, voor zo veel verschillende mensen van allerlei leeftijden en achtergronden, die bezig zijn met een levensgevaarlijk politiek protest: de aftiteling meldt dat de volksopstand eindigde met 125 doden en 65 vermisten.
Toch zweert Afineevski dat het allemaal klopt. "Dat is juist de historische boodschap van de Maidan. Hier waren alle nationaliteiten, religies en sociale groepen één. Dat heb je bij geen enkele revolutie van de afgelopen jaren gezien. Vaak wordt religie gebruikt door machthebbers om de mensen te manipuleren, maar hier stonden alle religies samen aan de kant van het volk. Met hun hoogst mogelijke vertegenwoordigers, die zich normaal gesproken niet zomaar laten zien. Moslims en Joden en Christenen samen – ik zou willen dat het Midden-Oosten er een voorbeeld aan nam. Het was inspirerend voor de mensen op de Maidan; het gaf hen de kracht samen te blijven. Ik ben zelf Joods en toen ik naar de Oekraïne vloog om de demonstraties te filmen zeiden mensen tegen me: ‘Pas maar op, je gaat naar een antisemitisch land.’ Maar ik heb niets gemerkt van antisemitisme. Er was zelfs een Joodse Brigade die streed aan de kant van de demonstranten. Het hoofd van die brigade zit in de film. En hij had weer mensen van verschillende nationaliteiten onder zich."
Dat ook grote en gevaarlijke beslissingen, zoals of en wanneer de demonstratie zich in beweging zou zetten, in perfecte harmonie werden genomen, zoals de documentaire suggereert, verklaart Afineevski uit de eeuwenoude traditie van de viche, een regionale manier om consensus te bereiken. "Elke zondag was er een viche op het plein en kon iedereen die wat wilde zeggen het podium op, waarna het in alle openheid werd besproken. En als dan een beslissing was genomen, volgden de mensen die ook."
Geweld wilde niemand in de grote, gemengde groep, volgens Afineevski. Al het geweld van de kant van de demonstranten was afkomstig van ‘provocateurs’. Het eerste slachtoffer van vuurwapengeweld onder de demonstranten, Serhij Nigojan, toont hij daarentegen als een soort heilige martelaar, glimlachend in slowmotion, terwijl iemand postuum over hem zegt: "Iedereen die hem kende zei altijd hetzelfde: hoe goed, mooi en open hij was."
"Serhij is een geweldig voorbeeld. Hij is Armeens, jong, niet geboren in Oekraïne, maar hij gaf zijn leven omdat hij geloofde in de toekomst van het land waar hij woonde. Het is een geweldig voorbeeld van patriottisme. Alle landen hebben immigranten, nietwaar? Deze mensen bewijzen dat je ergens niet geboren hoeft te zijn om patriot te zijn."
Winter on Fire is subjectief en partijdig ("ik was deels buitenstaander, deels insider", zegt Afineevski) en wil dit ook zijn. Afineevski verdedigt de meest onwaarschijnlijke elementen van eenheid en collectiviteit als documentair. Misschien kan het. Misschien is het mijn cynisme, mijn gebrek aan nationaal gevoel of mijn gevoeligheid voor de structuur van propagandafilms waardoor ik zijn betoog wantrouw. "Nogmaals, het is geen propaganda. Het is de werkelijkheid. De ongelooflijke werkelijkheid van iets dat midden in Europa gebeurde en dat de mensen moeten weten. Het zijn 93 dagen geweest die de wereld op zijn kop hebben gezet. Die de wereld totaal hebben veranderd." Dat is zijn boodschap. Winter on Fire is een intense en confronterende onderdompeling in die 93 dagen vol burgermoed en overheidsgeweld. Is het propaganda? Dat, waarde lezer, is aan u.

Winter on Fire is vanaf 9 oktober 2015 te zien op Netflix.

P.S. Door taalproblemen en tijdtekort zijn sommige ingewikkelder politieke pijnpunten niet aan bod gekomen – buiten de schuld van de regisseur. Zoals hoe de Oekraïners die zich na de vlucht van Janoekovitsj achter de Oost-Oekraïense afscheidingsbeweging schaarden zich verhouden tot de demonstranten die in de documentaire ‘het volk’ worden genoemd of wat de rol was van de extreem-nationalistische Svoboda-beweging tijdens de demonstraties.