Een ingetogen visuele uitbarsting

Met zijn debuutfilm Ixcanul won de uit Guatemala afkomstige Jayro Bustamante dit jaar de prestigieuze Alfred Bauer Prijs in Berlijn, die wordt uitgereikt aan een film die ‘nieuwe perspectieven biedt op filmkunst’. Deze wonderschone film over Maria, een jonge vrouw uit een kleine Maya-gemeenschap die zich weigert neer te leggen bij het voor haar uitgestippelde levenspad, opende afgelopen week het World Cinema Amsterdam festival. "Te mooie beelden zouden een soort verraad zijn geweest aan het verhaal dat we wilden vertellen."

Door Sacha Gertsik

Regisseur Jayro Bustamante filmde zijn debuutfilm niet ver van de plek waar hij opgroeide. In een regio van Guatemala waar tachtig procent van de bevolking uit het Mayavolk Kaqchikel bestaat — een bevolkingsgroep die onder aan de sociale ladder staat. Met Ixcanul stelt hij hun situatie aan de kaak in adembenemende beelden. Urgente cinema, die nooit aanvoelt als sociaal-politiek pamflet.

Waarom wilde je dit verhaal vertellen? "Op een dag belde mijn moeder mij op in Frankrijk, en zei dat we een film moesten maken over het leven van Maria — de echte Maria. Vanaf het moment dat ik haar ontmoette en zelf haar verhaal hoorde, voelde ik een verantwoordelijkheid om dit te verfilmen. En ik was niet de enige. Ik ben deze film begonnen te maken met mijn eigen geld, dus veel geld was er niet. Maar iedereen die ik het verhaal vertelde en vroeg mee te werken, zei ondanks dat gelijk toe. Of eigenlijk vroeg ik ze niet, ik zei gewoon dat we een film moesten maken over het leven van deze vrouw. (Lachend) Net als mijn moeder dat ooit tegen mij had gezegd."

Was het lastig om de acteurs te vinden? "Heel lastig. Om het scenario te voltooien, verhuisde ik naar de streek waar ik als kind heb gewoond en opende een plek voor vrouwen om over de problemen in de regio te praten. Zo hoopte ik ook de Maya-actrice voor de film te vinden. Toen we deze plek eenmaal geopend hadden, begrepen we pas wat de dagelijkse realiteit voor vrouwen in Guatemala is. Ze kunnen niet zomaar zeggen dat ze willen meewerken aan een film, omdat hun man, broer, zoon, of zelfs een willekeurige man op straat dit kan verbieden. De vrouw moet de man namelijk dienen — schoonmaken, koken. Maar via actrice María Telón, die uiteindelijk de rol van de moeder zou vertolken, kwam ik in contact met een bijzondere Kaqchikel Mayagemeenschap. Deze boerengemeenschap is economisch onafhankelijk, omdat zij de producten die ze verbouwen verkopen. Daardoor hebben ze de mogelijkheid om zich naast overleven ook met andere dingen bezig te houden. In deze gemeenschap zijn er mensen die poëzie schrijven, die dansen en theater maken — ze zijn erg bezig met de kunsten. Daarom besloot ik hier de casting voor de acteurs te houden. Ik huurde een marktkraam en hing een bord op met CASTING, maar niemand kwam. Toen heb ik het bord vervangen door VACATURE. Kwamen er gelijk heel veel mensen! Zo vond ik binnen deze gemeenschap al mijn acteurs."

Hoe verliep het filmen? "Het waren zware omstandigheden: in het gebied waar we filmden is het erg winderig en het vulkanische zand is overal. Er waren ook maar weinig voorzieningen. Tijdens het filmen woonden we met de hele film crew in een school, waar we zelf ramen in moesten zetten. Pas nadat we keukens, wc’s en douches hadden gebouwd, kwamen we erachter dat er geen stromend water voorhanden was."
"Omdat de vulkaan waar we op filmden actief is, moesten we afspraken maken over evacuatie voor het geval er een uitbarsting zou plaatsvinden. Daarom spraken we met de plaatselijke baas af dat mocht zich iets voordoen, we zijn auto mochten lenen. Hij verzekerde ons ervan dat dat geen probleem was. Maar toen de vulkaan uitbarstte en we de auto kwamen halen, bleek dat we er eerst nog wel even wielen op moesten zetten! (Grinnikt) Het was dus op zijn minst een interessante ervaring."

De beelden in de film zijn prachtig. Hoe verliep de samenwerking met cameraman Luis Armando Arteaga? "Eigenlijk zijn de beelden juist heel sober. De locatie is namelijk ongelofelijk mooi: zelfs als je een telefoon laat vallen en deze per ongeluk een foto neemt, win je daar nog een Oscar mee. Maar dat is precies was Luis en ik niet wilden — we hadden niet de mooie maar de interessante beelden nodig om ons verhaal te vertellen. Zelfs de prachtigste beelden, zoals de zon die door een boom schijnt, hebben we niet meer gefilmd. We moesten echt op onze handen zitten, maar we wisten dat als we dat niet deden we ze later in de film zouden willen gebruiken. We wilden gewoon geen ‘makkelijke schoonheid’, alles moest verbonden zijn met het verhaal dat we aan het vertellen waren. De vulkaanuitbarsting hebben we weliswaar gefilmd, want dat was heel erg bijzonder, maar uiteindelijk ook niet gebruikt: het past niet bij het verhaal. In het verhaal is Maria een soort vulkaan, opzoek naar een uitbarsting. Maar dat is onmogelijk, omdat de maatschappij haar dat niet toestaat. Te mooie beelden zouden een soort verraad aan wat we wilden vertellen zijn geweest."

Ixcanul is vanavond nog te zien op World Cinema Amsterdam en draait vanaf 15 oktober in de bioscoop.