Cannes blog 4: Alfamannetjes en andere primaten

Ruben Ostlünds The Square speelt zich af in de culturele elite van Stockholm en is een bijtende en komische reflectie op het schuldgevoel en de hypocrisie van het Tesla-rijdende volksdeel. Ook op mensen die zich geen Tesla kunnen veroorloven, maar er wel van dromen.

Het is niet de kroon op een tot nu toe imposante carrière — want mind you, Ruben Oslünd is nog lang niet klaar — maar The Square is wel een bijtende en komische reflectie op het schuldgevoel en de hypocrisie van het Tesla-rijdende volksdeel, dat de last van de wereld graag op de schouders draagt zo lang die als maatschappijkritische kunst tentoon wordt gesteld en aftrekbaar is van de belasting. Ook al verliest de film in z’n 140 minuten speeltijd naar het eind toe ietsje richting en momentum.

Hoofdpersoon is Christian (Claes Bang), een aantrekkelijke veertiger en hoofdcurator van het X-Royal Museum voor moderne kunst in Stockholm. De naam verwijst naar de koninklijke familie die het gebouw eerst bewoonde, maar Ostlünd wil dat we weten dat die tijd voorbij is: we leven nu in het postmodernisme, een wereld van eindeloos veel en dus nul waarheden. In z’n veilige wereld maakt Christian deel uit van de culturele elite in de hoofdstad. Wie een beeld zoekt bij white privilege, hier is het. Wie trouwens een beeld zoekt bij white dispriviledge, zie Villages, visages, een warme, persoonlijke film van de bijna 89-jarige Agnès Varda. Samen met de Franse fotograaf/celebrity JR rijdt ze in zijn bus -in de vorm van een enorme camera – door Franse dorpen waar ze mannen en vrouwen spreken en vervolgens enorme portretten van ze maken. (Morgen meer over Varda’s film.)

De casting is, zoals de Engelsen zegen, impeccable, onberisplijk. Elisabeth Moss speelt een Amerikaanse kunstjournalist die Christian na een avond seks verwijt misbruik te maken van z’n machtspositie. Een deel van Christian gelooft oprecht dat dat niet waar is, een ander deel beweert dat ze dat misschien wel lekker vond, verleid worden door de macht. In z’n eigen biotoop is Christian een alfamannetje maar daar buiten is hij niet echt op z’n gemak. Weer een reden om in de comfort zone te blijven.

Er gebeurt veel in de film. Ostlünd is een maker voor wie hoofd- en subplots alleen bij het schrijven relevant zijn. In de film zelf loopt alles door elkaar. De belangrijkste spanning is die tussen kunst en realiteit. The Square is een lichtvierkant op kinderkopjes in het museum, waarbinnen mensen echt op elkaar kunnen rekenen en waarbinnen mensen elkaar echt kunnen vertrouwen. Als iemand binnen The Square hulp vraagt, dan geef je die. De staf van het museum vindt het een mooie gedachte en het is niet helemaal duidelijk — sterk punt van de film — of ze de ironie zien waar de kunstenaar met z’n installatie evengoed op wijst: namelijk op de enorme ruimte buiten het vierkant waar die waarden niet gelden.

Een andere vraag die Ostlünd stelt maar waar verder weinig mee gebeurt (en dat hoeft misschien ook niet) gaat over individuele verantwoordelijkheid versus de verantwoordelijkheid van de samenleving in het oplossen van problemen. Moet je als individu een zwerver helpen met een grijpstuiver als de echte reden voor daklozen in een falend systeem ligt? Sommige problemen kan het individu nou eenmaal niet oplossen, beweert Christian. Dat is ongetwijfeld waar, maar het klinkt ook verdomd veel alsof hij het gebruikt als een excuus om niets te hoeven doen.

In een weergaloze scène met een primaat bij een prijsuitreiking — net als vernissages (en filmvertoningen) bastions van veilige kunst — wordt in Ostlünds typische confronterende stijl een sociaal ongemakkelijke situatie veel te ver doorgevoerd. In de scène gaat van alles over tafel: agressie versus diplomatie, kuddegedrag versus individuele actie, wanneer grijpt de samenleving in als het met een aanval wordt geconfronteerd en bestaat er een reactie tussen totale agressie en passiviteit? Waar gaat een performance over in realiteit? En houdt de kunst op? Houdt de kunst, de performance ooit op?

Sommige scènes met een extern communicatiebureau dat door het museum is ingehuurd om een virale campagne te bedenken voor The Square zijn een beetje karikaturaal. Een gemiste kans. Hoewel, in vergelijking met de niet aflatende spanning van Ostlünds Play heeft The Square sowieso meer een komische ondertoon dus je kunt ook concluderen dat Ostlünd bewust af en toe het touw laat vieren. Het touw 2,5 uur strak gespannen houden is best veel. Anderzijds verkeren we daardoor als kijker precies in die veilige, gemakkelijke situatie als de museumbezoekers. Wanneer en waardoor worden wij uit onze veilige situatie gehaald? Door een ruimte af te bakenen waar andere regels gelden, zoals een vierkant, of woonwijken, (getto’s) of flatgebouwen, creëren we eigenlijk een excuus om buiten die ruimte andere regels te laten gelden. Vanuit je gated community, waarvan je er hier in Cannes veel hebt, is het makkelijk naar de wereld kijken. Er zou eigenlijk geen totaal veilige ruimte moeten bestaan, waardoor overal prikkels blijven om verantwoordelijk met anderen om te gaan.

Ronald Rovers