Beelden voor de Toekomst afgerond maar niet af
Taperobot die wordt gebruikt bij de opslag van gedigitaliseerde filmbestanden
Deze week werd het eindrapport gepresenteerd van Beelden voor de Toekomst. Dit megaproject heeft ervoor gezorgd dat een schat aan audiovisueel materiaal bewaard is gebleven, waaronder ruim 20 duizend uur film en meer dan 90 duizend uur video. Van ontsluiting voor iedereen, zoals aanvankelijk de bedoeling was, is echter nog geen sprake.
Beelden voor de Toekomst is zo’n project dat zich het beste laat illustreren met cijfers. Zeven jaar lang werkten honderden medewerkers van Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, het Nationaal Archief, EYE Filmmuseum en Stichting Nederland Kennisland aan de redding van het erfgoed door middel van restauratie en digitalisering. Voor de generaties van morgen en overmorgen zijn nu geconserveerd: 91.183 uur video, 22.086 uur film, 98.734 uur audio en 2,5 miljoen foto’s.
De eerste plannen voor Beelden voor Toekomst stammen uit 2005. Twee jaar later kwam de financiering rond en ging het project van start. Geen moment te vroeg want nogal wat beeldmateriaal stond op het punt tot stof te verpulveren. Op het gebied van film gaat het vooral om nitraatfilm, dat vanwege zijn kwetsbaarheid en extreme brandbaarheid wordt bewaard in bunkers in de duinen, en acetaatfilm dat met de tijd krimpt en ontbindt — een fenomeen dat ‘azijnzuursyndroom’ wordt genoemd. Uit museale overwegingen is een groot deel overgezet op een alternatieve analoge drager, polyester. Enorme hoeveelheden data zijn gedigitaliseerd en met behulp van een taperobot opgeslagen.
Het oorspronkelijke budget bedroeg 173 miljoen euro. Maar in dat bedrag zat nog een component ‘inkomsten’, die de erfgoedredders dachten te verwerven door gedigitaliseerd materiaal uit te baten via VOD en educatieprogramma’s. Dat bleek een misrekening. De opkomst van internetkanalen als YouTube en Vimeo verwezen dit verdienmodel naar het rijk der onrealistische doelstellingen. Ook het eigen VOD-kanaal Ximon bleek niet rendabel; in 2014 ging de stekker eruit. Het projectbudget werd bijgesteld naar 121,6 miljoen euro.
Onder de gerestaureerde films bevinden zich voorbeelden van de vroegste Nederlandse cinema, bijvoorbeeld films van Bert Haanstra. Er zit een zeldzame, ingekleurde kopie tussen van A. Gance’ anti-oorlogsfilm J’accuse (1919) en De stad die nooit rust (1928), die F. von Maydell maakte ter ere van het 600-jarige bestaan van de stad Rotterdam. Maar ook Abel (1986), de debuutfilm van Alex van Warmerdam, is voor het nageslacht bewaard.
De vraag is alleen hoeveel van die geredde schatten het nageslacht daadwerkelijk te zien krijgt. Ook hier hebben de uitvoerende instellingen een inschattingsfout gemaakt. Vrijwel al het geld is gestopt in restauratie en digitalisering, vrijwel niets bleef over om auteursrechten te betalen. Men ging ervan uit dat eigenaren wel toestemming voor ontsluiting zouden geven in ruil voor een deel van de exploitatiekosten. Dat bleek niet het geval. Bovendien bleken de rechthebbenden van veel filmmateriaal onvindbaar. EYE heeft inmiddels van 7090 werken de rechtenstatus in kaart gebracht. Van slechts een vijfde kan vrij gebruik worden gemaakt. Via de website van EYE zijn nu 270 volledige films te zien en 49 clips.
Naast de knellende wettelijke kaders voor auteursrechten — Beelden voor de Toekomst zou het erfgoed liever laten vallen onder de soepeler Creative Commons — is het grootste probleem het cultureel ondernemerschap dat de politiek verwacht van culturele instellingen. Die geven daarom niet zomaar hun materiaal vrij, maar blijven erop zitten in de hoop het ergens in de toekomst te gelde te maken — volgens de opstellers van het eindrapport ‘een schromelijke overschatting van de mogelijkheden’.
Beelden voor de Toekomst is dus officieel afgerond maar nog lang niet af. Aan de ontsluiting is nog heel wat werk te verrichten, vooral op juridisch en politiek vlak. Op praktisch-technisch gebied ligt een minstens zo nijpende opgave: het duurzame beheer van de gedigitaliseerde bestanden. Want als de geupdatete versies van al die oude films niet veilig en goed onderhouden worden opgeslagen, dan is de hele reddingsoperatie voor niets geweest.
Edo Dijksterhuis