Abbas Kiarostami overleden

De Iraanse filmmaker Abbas Kiarostami is op 4 juli op 76-jarige leeftijd in Parijs overleden. Wat maakt een leven de moeite waard? Dat is een vraag die Kiarostami altijd heeft bezighouden. De smaak van kersen bijvoorbeeld, maar ook de kunstmatige en onaangename dingen in je leven, waar je beter niet met een al te beoordelende blik naar moet kijken.

Abbas Kiarostami (Teheran, 1940-Parijs, 2016) heeft vaak verteld over het veranderen van je blik, in zijn filmlessen in boekvorm 10 on Ten (2004) bijvoorbeeld. Dat kan je redding zijn als je het moeilijk hebt, zo liet hij zien in Taste of Cherry (1997), misschien wel zijn allermooiste film. Een man wil zelfmoord plegen en gaat vervolgens op zoek naar iemand die na afloop een paar scheppen aarde over hem wil gooien. De oudere man die zich aandient na een lange zoektocht in de auto, houdt een prachtige monoloog over je eigen blik, die de spil is van alles. Ooit wilde deze man ook zelfmoord plegen, maar hij zag er vanaf toen hij plotseling kersen zag hangen en er een paar van plukte. Die intense smaak van kersen was geen oplossing voor zijn problemen, maar hij keek tenminste weer om zich heen. Hij zegt het zo: alsof je klaagt dat alles pijn doet, je arm, je been, je buik, terwijl het alleen maar je vinger is die gebroken is. We zoeken de oorzaken en de oplossingen vaak op de verkeerde plek, in uiterlijke zaken, niet dichtbij jezelf, terwijl het er juist om gaat om je eigen blik op de zaken te veranderen.
Niet voor niets filmde Kiarostami altijd vol aandacht voor details die maar al te vaak over het hoofd wordt gezien, maar zonder onze blik te sturen. Hij wilde de kijker niet inpakken met technische middelen en hem zo van zijn verbeeldingskracht beroven. Eenvoud boven alles.

Epidemie
Kiarostami vertelde in 2011 aan mij tijdens een interview in Jerevan, de hoofdstad van Armenië, dat hij Taste of Cherry niet kan terugzien omdat het zijn meest persoonlijke film is. Hij zei ook, in lijn met zijn films, dat we niet moeten oordelen, omdat je dan pas de waarde inziet van de dingen om je heen. "Het is een epidemie dat iedereen dingen najaagt die ze niet bezitten, want meestal, zodra je iets bezit, vermindert de waarde ervan in jouw ogen. Dat gaat ook op voor de waardering die we voor elkaar hebben."
Taste of Cherry won een gedeelde Gouden Palm in Cannes in 1997, waar hij op het laatste nippertje kon worden vertoond, omdat zelfmoord en het beschrijven ervan in Iran verboden is.
Kiarostami was lange tijd in dienst bij het Iraanse ‘Instituut voor de intellectuele ontwikkeling van kinderen en jonge volwassenen’, op de afdeling Film. Naar eigen zeggen gaf Kiarostami geen bewuste politieke dimensie aan zijn films mee, het zijn eerder humanistische films, die een spel met schijn en wezen spelen.

Kopie
Kiarostami maakte zijn eerste film over de relatie tussen werkelijkheid en reconstructie met de speelfilm Waar staat het huis van mijn vriend? uit 1987, over een jongetje dat zijn klasgenootje zoekt om hem zijn schoolschrift terug te kunnen brengen. De echte dorpsbewoners speelden zichzelf. In filmblad Skrien deed Kiarostami verslag van het regisseren van de schoolkinderen. De regisseur hield een jongetje zo voor de gek dat hij in huilen uitbarstte. De scène kwam terug in de film, de aanleiding tot de echte huilbui was veranderd.
Zo’n reconstructie of een kopie kan evenveel waarde hebben als het origineel, zei Kiarostami in Jerevan. De overtuiging dat nep even interessant is als echt komt al veel eerder terug in Kiarostami’s werk, met name in zijn fictieve documentaire Close-up (1990). Hij kwam op het idee voor Close-up toen hij een krantenbericht las over een man, Ali, die zich voordeed als de Iraanse filmmaker Mohsen Makhmalbaf. Kiarostami beschuldigt Ali helemaal nergens van. Hij liet juist vol compassie zien wat Ali’s motieven zijn om zichzelf anders voor te doen, en ontketende vervolgens een geraffineerd spel met schijn en wezen door iedereen zichzelf te laten spelen.
Eenzelfde soort rollenspel als in Close-up zien we terug in Copie conforme, zijn eerste buitenlandse film, waarin Juliette Binoche en William Shimell een galeriehoudster en een Britse schrijver in Toscane spelen, die spelen dat ze een echtpaar zijn. Of zijn ze echt een echtpaar, dat net doet of ze elkaar voor het eerst ontmoet tijdens een autorit?

Mobiele cinema
In bijna elke film van Kiarostami rijdt er wel iemand in een auto: Taste of Cherry, The Wind Will Carry Us (Grote Speciale Juryprijs Venetië), Close-up, 10 is zelfs geheel in een auto opgenomen. Waarom Kiarostami zo graag een auto’s als decor nam (‘mobiele cinema’ noemde hij dat), legde hij uit in de filmlessen 10 on Ten: het voordeel van de afgesloten ruimte van de auto is dat mensen elkaar niet hoeven aan te kijken. Ze zijn op zichzelf maar ook met de ander. Kiarostami was in 10 zelfs helemaal niet aanwezig in de auto en bekeek de opnames pas achteraf.
Kiarostami zag zichzelf dan ook niet als metteur en scene, iemand die iets in scène zet, of als realisateur, iemand die iets reëel maakt. Hij gaf geen oordeel of evaluatie. Hij liet het leven zien zoals je ernaar zou kunnen kijken.
Zoals in The Wind Will Carry Us, waarin een geheimzinnige man een afgelegen dorpje in Koerdistan bezoekt en zich daar voordoet als archeoloog — wederom een rollenspel van Kiarostami. Deze ‘archeoloog’ blijkt een bovenmatige interesse te hebben in de oude vrouw die binnenkort weleens zou kunnen gaan sterven. Hoewel de subtiele film over de dood gaat, ademt het hele dorp leven, door de lente, het groene gras, de baby’s, de aardbeien. Net als in Taste of Cherry liet hij zien wat het leven de moeite waard maakt, voor wie daar wel eens aan twijfelt. Maar hij liet niet alleen beseffen dat het leven om de smaak van kersen gaat, en om de herontdekking daarvan, maar vooral ook om al die momenten die minder aangenaam zijn. Dat je deze toch op waarde kan schatten, kan alleen door er niet met een al oordelende blik naar te kijken. Dat inzicht is een van de belangrijkste levenslessen die Kiarostami met zijn meesterwerken heeft nagelaten.

Mariska Graveland