Louis van Gasteren (1922-2016)

Dwangmatig legde de op 10 mei overleden filmmaker en beeldend kunstenaar Louis van Gasteren decennialang alles wat er om hem heen gebeurde vast. Het Van Gasteren-retrospectief dat Eye bij zijn negentigste verjaardag in 2012 aan hem wijdde, heette dan ook veelzeggend: ‘Seismograaf van zijn tijd’. Het leverde een veelkleurig, omvangrijk oeuvre op.

Eind november 2015 werd de boekpresentatie van Filming for the Future, Patricia Pisters’ recente boek over Van Gasteren, overschaduwd door het nieuwsbericht dat de Universiteit van Amsterdam (UvA) de controversiële cineast geen eredoctoraat wilde toekennen. Ironisch genoeg werd Pisters slachtoffer van iets wat Van Gasteren aankleeft: media gaan meestal vrij weinig inhoudelijk in op zijn werk, maar zijn gretig als het gaat over de door hem gepleegde liquidatie van een joodse onderduiker in de Tweede Wereldoorlog — een gebeurtenis die op allerlei manieren zijn leven tekende. In een van zijn laatste interviews zij hij: “Zo wil ik niet de geschiedenisboeken in gaan.” Pisters behandelde zo nuchter mogelijk dit beladen en complexe onderwerp in een van haar vijf thematisch geordende hoofdstukken, dat over oorlog en trauma’s uit het verleden gaat. De andere hoofdstukken gaan over Van Gasterens andere terugkerende preoccupaties: land, water, jonge rebellen en Europa.

Tijdgeest
Van Gasteren had altijd de behoefte de tijd(geest) waarin hij leefde en werkte op obsessieve wijze voor het nageslacht vast te leggen. Daar danken we veel uniek materiaal aan, zoals een jazzperformance op de Amsterdamse Zeedijk (Jazz and Poetry, 1964) en nachtelijke beelden van de vervanging van tramrails op het Leidseplein (Railplan 68, 1954). Hij was vooral een chroniqueur van de woelige jaren zestig, die uitmondde in de onverwoestbare protestfilm Omdat mijn fiets daar stond (1966), de met een Gouden Kalf bekroonde documentaire Hans, het leven voor de dood (1983) en de bijbehorende, driedelige tv-serie Allemaal rebellen (1983). Zijn interesse in spiritualiteit leidde onder andere tot Beyond Words, een ontmoeting met de Indiase goeroe Meher Baba.

Vrij kijken
Van Gasteren zocht naar eigen zeggen altijd naar de essentie: “Maar de essentie van wat?” Hij propageerde “vrij kijken”, wilde alles zelf onderzoeken, maar vroeg zich ook af wat echt is en of het leven geen illusie is die ons voorgespiegeld wordt. Bij Van Gasteren leidt alles naar een tegengesteld perspectief op hetzelfde fenomeen. Het maakte hem tot meest journalistieke Nederlandse documentairemaker. Zo laat hij in een van zijn documentaires lsd-goeroe Timothy Leary aan het woord die de zegeningen van de geestverruimende drug bezingt, maar praat hij ook met de ouders van een jongen die onder invloed van lsd dacht dat hij kon vliegen en het raam uitsprong.

Lsd, waarmee Van Gasteren zelf ook experimenteerde, loopt als een rode draad door zijn oeuvre. Zo maakte hij het aangrijpende Begrijpt u nu waarom ik huil? (1969), over hoe lsd-sessies een concentratiekampslachtoffer lijken te helpen zijn verleden te verwerken. In 2003 plaatste hij kanttekeningen bij dat aanvankelijke optimisme, met een even aangrijpende film (De prijs van overleven) over de zoon van de getraumatiseerde man.

Niets is eindig
Van Gasteren was op allerlei manieren bezig met het niet strikt chronologisch beleven van tijd. Dit idee keert terug in zijn montage, waarin verschillende tijdslagen vloeiend in elkaar over kunnen lopen, in zijn experimenten om via lsd in een andere dimensie terecht te komen en in de gedachte dat je in de toekomst op een heel andere manier terug kunt kijken op gebeurtenissen (en films over die gebeurtenissen). Voor Van Gasteren was niets eindig, zo zijn veel van zijn projecten onaf of beschikbaar in meerdere versies. Dat gold bijvoorbeeld voor wat Nema aviona za Zagreb werd. Van Gasteren besloot de film begin 2012 alsnog af te maken. In deze speelse kruising tussen documentaire en fictie documenteert Van Gasteren ook zijn eigen leven, dat in 1969 een draai neemt als zijn vrouw hem verlaat met medeneming van zijn dochtertje: de reden deze film indertijd niet af te maken. Ook praat hij over zijn ouders. Zijn communistische moeder was een zangeres die in Spanje zelfmoord pleegde, zijn vader was de beroemde toneelacteur Louis van Gasteren Senior.

Overal heeft hij zijn camera bij zich, zoals in Belgrado waar hij op een filmfestival te gast is. Als hij en een Italiaanse filmcriticus bij de balie van een luchtvaartmaatschappij vragen of er nog een vlucht naar Zagreb gaat, herhalen ze steeds het zinnetje dat ze zo mooi vinden: Nema aviona za Zagreb — er gaat geen vliegtuig naar Zagreb. Woorden die voor hem sindsdien voor een (met iemand gedeeld) gevoel staan dat eigenlijk niet is vast te leggen. Nogal een stelling voor een filmmaker die zijn leven lang obsessief bezig is geweest zijn leefwereld te documenteren op meters celluloid.

Deze necrologie is grotendeels gebaseerd op de bespreking van Pisters’ monografie over Van Gasteren in Filmkrant #383, januari 2016 en een op 21 november 2012 in NRC Handelsblad gepubliceerde recensie van Nema aviona za Zagreb.