Henri Plaat (1936-2023)

De onlangs overleden beeldend kunstenaar en filmmaker Henri Plaat had een voorliefde voor vergankelijkheid, de Tweede Wereldoorlog, reizen en exotische filmsterren. Een deel van zijn oeuvre vol “gekke ideeën” is te zien op de Eye Film Player.

Verwelkte bloemen, verweerde muren, verlaten huizen. De korte film Fragments of Decay (nomen est omen!) uit 1983 is het perfecte compendium voor het filmwerk van beeldend kunstenaar Henri Plaat. Plaat had een fascinatie voor “plekken en dingen waar de tijd overheen gegaan is”.

In het Gouden Kalf-winnende Spurs of Tango (1980) is die thematiek het best te zien, in rustige kaders met een uitgekiende vlakverdeling, intense, verzadigde kleuren, fraaie lichtval en interessante grafische vormen. De kunstenaar die zo van vergankelijkheid hield is nu zelf heengegaan; hij stierf op 12 augustus 2023 op 87-jarige leeftijd. Een deel van zijn ruim veertig films tellende oeuvre is gratis te zien op de Eye Film Player.

Plaat begon met het maken van korte films in 1966, eerst voor de lol en op 8mm, vanaf 1968 op 16mm. Zijn filmwerk zag hij als logische tweede uitingsvorm naast het maken van beeldend werk: schilderijen, tekeningen, gouaches. Via het medium film kon hij zijn fantasie (“gekke ideeën”) beter kwijt en wilde hij “meer beweging in de ruimtes” brengen. Beweging was voor Plaat belangrijk, zelfs al was die minimaal: een wolk die langzaam transformeert, ritselende bladeren of kringelende rook – veel van zijn films hebben rookeffecten.

Fascinaties
Plaat werd geboren in 1936 en het verleden was voor hem een bron van inspiratie, vooral (de chaos van) de Tweede Wereldoorlog. In de jaren vijftig ontwikkelde hij een grote belangstelling voor film, zowel via bezoeken aan de bioscoop als het destijds in het Stedelijk Museum huizende Filmmuseum. Onderdeel van zijn intense filmbeleving was zijn obsessie voor vrouwelijke filmsterren, met name wat meer exotische zoals Carmen Miranda, Maria Montez, Dolores del Rio en de bekendere Greta Garbo en Marlene Dietrich.

Filmfoto’s spelen dan ook een belangrijke rol in enkele van zijn films. Een film als I Am an Old Smoking, Moving Indian Movie Star verraadt zijn voorliefde voor het exotische, voor het vreemde, het ongerijmde. Nu zien we daar een westerse blik in, maar het was voor Plaat vermoedelijk onschuldiger, zelfs geëngageerd. Het exotisme van filmsterren als Maria Montez, maar ook een mannelijke acteur als Conrad Veidt, voerde terug naar de tijd dat hij als jongetje de kleurrijke avonturenfilm De dief van Bagdad (1940, maar pas in 1946 in Nederland uitgebracht) zag. Over de landen in het Midden-Oosten en Zuid-Amerika waar hij (naast Griekenland en India) graag doorheen reisde zei hij: “Ik wil de plekken, de dingen, de objecten vastleggen. Voordat de vooruitgang eroverheen raast.”

Een andere fascinatie – hij gebruikte het woord graag – was die voor 78-toerenplaten, waarvan Plaat er zo’n vierduizend bezat. Platen die hij kocht tijdens zijn vele reizen over de wereld, maar ook van vooroorlogse dansorkesten – de geluidsband van vrijwel al zijn films bestaat uit oude, krakende opnames uit vervlogen tijden. Het lijkt opgewekte muziek, maar hij hoorde er “valse blijheid” in, wat hem erg aansprak. Soms gebruikte hij klassieke muziek van Wagner en Beethoven, maar dan vertraagd. Daardoor werd de somberheid groter – en dat was mooier.

Gifgroene gelatinepudding
Zijn obsessie met dood en verval had een tragische persoonlijke pendant. Zijn vrouw Atie Meijer kwam in 1977 om het leven bij de vliegramp op Tenerife. In datzelfde jaar maakte hij Now That You Are Gone, een film op begraafplaats Père Lachaise waarin de camera afgebladderde grafstenen aftast. Opeens duikt Mickey Mouse op die aan een stokje wordt voortgetrokken over objecten, waaronder een oldtimer (oude auto’s lijken hem ook gefascineerd te hebben). Even later zien we gifgroene gelatinepuddingen trillen, omgeven door rode en oranje puddinkjes die in stukjes vallen. Het is een grappig beeld, dat je niet verwacht, maar dat je ook metaforisch kunt duiden.

Plaat had er een handje van om het tragische om te zetten naar het humoristische, “tragische situaties hebben onvermijdelijk absurdistische kanten”. Zo transformeerde hij een naar eigen zeggen sombere reis naar Warschau in een vervreemdende dameshoedenshow in Second War Hats (1986). Met als achtergrond foto’s van een kapotgeschoten Warschau in de Tweede Wereldoorlog zitten Plaat en bevriend kunstenaar Theo Jeuken in travestie in een rioolstelsel. Ze dragen hoeden die na een bombardement bedolven worden onder het stof. Voor deze film kreeg Plaat in 1989 de L.J. Jordaanprijs.

In andere films zien we ook figuren in travestie of anderszins verklede mensen, onder wie een volwassen man met lolly in matrozenpakje en een meisje met een groot rubber masker van een vooroorlogse filmster. Tegenwoordig zou je dat kunnen uitleggen als commentaar op de performativiteit van sekserollen, maar het is bij Plaat eerder autobiografisch. Hij was als kind dol op zijn excentrieke tantes en de theatraliteit van zijn meer campy films lijkt een hommage aan die voor zijn persoonlijke ontwikkeling belangrijke figuren.

Op de Eye Film Player zijn twee Henri Plaat-programma’s te zien. De in 2005 uitgebrachte dvd Zeven films van Henri Plaat is nog her en der te koop, onder andere in de winkel van Eye Filmmuseum, Amsterdam.