Tomas Kaan over Groenland

De Filmkrant interviewt de regisseurs van de Telefilms. Deze week Tomas Kaan, over zijn experimentele Groenland. "Je kunt in film van alles doen om jezelf te verrassen en te prikkelen. Waarom zou je je voegen naar conventies?"

We zouden het alleen maar over de vorm kunnen hebben. Groenland is weelderig op alle fronten. Ik heb mezelf en de crew steeds de ruimte gegeven om anders te vertellen. De regel werd dat je niet ver genoeg kon gaan. De stijl is onder andere geïnspireerd door de Franse nouvelle vague. Ik zoek altijd de grens tussen fictie en documentaire op. Documentaires zijn net zo goed gemanipuleerd, dus ik vind dat ik binnen die context alle vrijheid mag nemen. Groenland is visueel een eclectisch ding, dat door het verhaal bij elkaar wordt gehouden.

Tomas Kaan (foto Daniel Bouquet)

Hoe gaat dat praktisch in zijn werk? In de voorbereiding leer je met je crew dezelfde taal te spreken. We spreken een filosofie af in plaats van dat we werken aan de hand van een storyboard. Ik vergelijk decoupage altijd met hoe ik op de middelbare school een spiekbriefje maakte. Ik stak veel tijd in het schrijven ervan. Dat ik het in mijn zak had, was genoeg om een proefwerk goed te doen. Totale controle heb je nooit. Ik wil op elk niveau, zowel visueel als voor acteurs, de ruimte creëren om te experimenteren. Op die manier kun je er het echte leven inblazen. Een spontaan interview met een figurant in een Groenlands café werd een van de mooiste stukjes uit de film.

En waarom kon dat het beste in Groenland? De werktitel was ooit Alaska. Het gaat erom dat het de rand van de wereld is. Ik vind het noodzakelijk om die plekken in herinnering te brengen. Daar heeft de inheemse bevolking nog eigen gebruiken, die niet doorspekt zijn met de westerse. Alaska wordt ook bewoond, maar voornamelijk door westerse pioniers. Groenland niet. De oude cultuur is daar beter bewaard gebleven. Er wonen Inuït, samen met een handjevol Denen. Tegelijkertijd is de natuur er overweldigend; je beseft dat je als mens niets voorstelt. Groenland is een combinatie van romantiek en treurnis. Het voelde dubbel toen we er waren. Je herkent de gore invloeden van de westerse maatschappij. Alcohol is daar bijvoorbeeld veel verwoestender dan hier, want Inuït kunnen er genetisch niet goed tegen. Er is meer depressie, criminaliteit en huiselijk geweld. We ontmoetten een vader en een zoon, Bent en Kunuk. Kunuk was in de twintig en vertelde dat hij de hele winter — dan wordt het dus niet licht — de televisieserie The Big Bang Theory keek en de voetbalgame FIFA speelde op zijn Playstation. Dat was hetgene dat hem weerhield van zelfmoord.

Welke oude gebruiken bedoel je? Heb je een voorbeeld? We gingen met Bent en Kunuk mee op zeehondenjacht. Ik realiseerde me dat wij hier nog geen zomer zouden overleven. Bent vertelde dat hij met zijn vader en opa zeven dagen ingesneeuwd was geweest. Ze bouwden een iglo om zichzelf te beschermen en hij overleefde door al die tijd wakker te blijven. Bij dit soort verhalen denk ik: wauw, dat wordt van generatie op generatie over gedragen. Dit zijn boerenwijsheden en praktische kennis die je niet uit tekstboeken of een cursus kunt halen. Daar zijn honderden jaren overheen gegaan. Het maakt me verdrietig dat wij dat zijn verloren. Wat heeft míjn vader me nu geleerd en welke kennis kan ik aan mijn kinderen doorgeven? Het enige waar we ons druk om maken is het vervullen van onze seksuele behoeften en nog meer spullen kopen die we niet nodig hebben.

Geen vrolijk wereldbeeld. Ben je daarom naar de Pyreneeën verhuisd? Ik miste de natuur en het wisselen van de seizoenen. Voor mijn gevoel sta ik hier pas in de fysieke wereld. Je bent je bewuster van je eigen nietigheid. Hier kun je echt de sterrenhemel zien. Ojee, ik klink een beetje zijig en zo bedoel ik het niet. Ik heb afstand nodig om reliëf in mijn werk te vinden. Dat is moeilijk als je op een kluitje in Nederland zit. In de hedendaagse kunst zie ik met name reproducties van beelden die ik al ken. De eenvormigheid van onze westerse wereld probeer ik in mijn films te onderzoeken. Daarvoor wil ik juist in de vorm, met een oprechte naïviteit, het wiel opnieuw uitvinden. Het enige dat ons van dieren onderscheidt, is creativiteit. Daarom moeten we experimenteren in cultuuruitingen. Interessante cinema wordt gemaakt op plekken waar het nog gaat om leven en dood.

Jij koos na Dagen van gras, Jongens zijn we en Wij zijn 18 opnieuw een opgroeiende man als hoofdpersoon. Waarom? Jááá, maar ze worden wel ouder. Mijn werk sukkelde achter mijn leven aan en nu haalt het me in. De hoofdpersoon Hugo is van mijn leeftijd en kampt met vragen over ouder worden. Hij doet wat ik had kunnen doen. Hij kiest voor eenzaamheid, omdat hij alleen gelooft in de romantische variant van de liefde. Ik koos voor het burgerlijke leven, terwijl ik eigenlijk even asociaal ben als hij. Mijn volgende film schrijf ik samen met mijn vrouw. Het wordt een coming-of-age-verhaal van een schijnbaar perfect gezin. Maar het noodlot zal toeslaan, want dat doet het altijd.

En waarom opnieuw een coming-of-age-verhaal? Ik denk dat alle filmmakers een poging doen om zichzelf en de mensen om zich heen iets beter te begrijpen. Daarom is kunst veel interessanter dan religie. Religies willen antwoord geven, terwijl in de kunst vragen centraal staan. Het grootste mysterie is de liefde. Mij interesseert hoe seks en liefde door elkaar worden gehaald. Susan Neiman schreef het boek Why grow up?, waarin ze stelt dat we leven in een tijd, die gedomineerd wordt door jeugdigheid. Er heerst een taboe op volwassen worden. Verliefdheid en seks zijn dominant, in plaats van dat je echt samen met iemand de rit wil uitzitten. Terwijl we ondertussen zeggen te zoeken naar liefde.

Laura van Zuylen

Groenland wordt op 14 februari om 20:00 uitgezonden op NPO3.