Semih Kaplanoglu over de Yusuf-trilogie
Leven in flashback
Alle drie de hoofdpersonen uit egg, milk en honey van de Turkse regisseur Semih Kaplanoglu heten Yusuf. "Maar", vertelde de regisseur in Amsterdam, "je zou je kunnen afvragen of alle drie de verhalen over dezelfde man gaan, of dat ze zich parallel aan elkaar afspelen in hedendaags Turkije."
Toen afgelopen februari in Berlijn de Turkse film honey de hoofdprijs kreeg, werd het eindelijk iedereen duidelijk: om het talent van regisseur Semih Kaplanoglu (Izmir, 1963) kan niemand meer heen. Met de simultane uitbreng van zijn Yusuf-trilogie egg (2007), milk (2008) en honey (2010) maakt Nederland een inhaalslag. De films nemen je mee terug in de tijd, terug in het leven van de eerst volwassen (egg), dan adolescente (milk) en vervolgens zesjarige Yusuf (honey). Een leven in flashback. In retrospectief. Een trilogie die niet als trilogie bedoeld was, gemaakt door een klassieke schrijver/regisseur/producent die Bresson, Bergman en Tarkovski tot zijn helden rekent. Dat vertelde hij afgelopen zomer in Amsterdam, waar hij was ter gelegenheid van het World Cinema Festival in Rialto.
Hoe autobiografisch zijn egg, milk en honey? Sommige verhalen heb ik zelf meegemaakt, andere zijn verzonnen. Net als Yusuf had ik het moeilijk op school. Lezen en schrijven waren niet mijn favoriete vakken. Maar wat belangrijker is, is dat de films weerspiegelen hoe ik op mijn jeugd terugkijk. Je wordt wie je bent dankzij je jeugd. Dat gaat verder dan de anekdote zelf, dan de waargebeurde gebeurtenis. Dan gaat het over nieuwsgierigheid en verbazing, over de immense grootheid en wreedheid van de natuur, over het ondoorgrondelijke. Over hoe we leren met vallen en opstaan. Maar dit is waar: mijn vader overleed jong. Mijn moeder leeft nog. Het overlijden van een ouder in de kindertijd is een traumatische gebeurtenis. Die afwezigheid van een vaderfiguur was cruciaal. Moeders vertegenwoordigen de materiële wereld, vaders het spirituele leven.
Pardon? Dat heeft te maken met de wereld die ik schets, waarin de antieke manier van kennisoverdracht via de vader verloopt. Dat maakt de vader tot held voor de zoon. In honey zie je dat de vader van Yusuf geen alledaags werk doet, hij is imker. De moeder doet simpelweg de dingen die gedaan moeten worden. Er is altijd een soort afstand van de moeder tot de zoon, opdat hij een sterk en masculien karakter krijgt.
In het middendeel milk is dat anders. Als de vader is gestorven, wat we in de filmserie dus pas in het laatste deel te zien krijgen, gaan moeder en zoon naar de stad. In de stad is het leven moderner en ontstaat voor de moeder de ambitie om iets van haar leven te maken. Die emancipatie botst met het masculiene leven.
De zoon heet Yusuf (Jozef), de vader Jakup (Jacob), er is een droomwerkelijkheid, hoe Bijbels is het allemaal? Die naamgeving is er niet voor niets. In de Koran is Yusuf een profeet. Hij heeft voorspellende dromen. In de film wordt dat gesymboliseerd door de epileptische aanvallen die vader Jakup aan zoon Yusuf overgeeft en die de weg leiden naar zijn dichterschap. Mensen met epilepsie hebben vaak een verhoogd waarnemingsvermogen.
Wat is de symboliek achter de titels? milk slaat op de lichamelijke band tussen moeder en zoon, die wordt afgesloten zodra er geen borstvoeding meer wordt gegeven. Het ei symboliseert de toekomst. En honey slaat op het beroep van de vader. Bovendien zitten er in alle drie de films ontbijtscènes. De gelukkigste herinneringen uit mijn jeugd zijn aan het ontbijt. Dan stonden alle drie deze levensmiddelen op tafel.
Ondanks de referenties aan uw eigen leven, spelen de films nadrukkelijk in het heden. Waarom? Ik wilde geen temporeel of historisch onderscheid maken tussen de drie verhalen. Ze gaan over iets wat verloren gaat, een leven, traditionele vaardigheden. Maar je zou je kunnen afvragen of ze alle drie over dezelfde man gaan, of dat ze zich parallel aan elkaar afspelen in hedendaags Turkije.
Qua stijl bent u verwant aan de transcendente cinema van Bresson en Tarkovski. Dat zijn met Ozu en Bergman mijn helden. Hun zorgen zijn mijn zorgen: het verdwijnen van spiritualiteit uit de wereld. Ik maak langzame en donkere films, maar ik heb een hekel aan deze definities. Ik ben van mening dat ik doe wat nodig is, want we leven nu eenmaal niet in een heldere wereld en de tijd gaat soms langzaam. Kunst heeft als taak ons terug te brengen naar de essentie. Daarom werk ik ook nog steeds analoog, niet digitaal. Film is handwerk. Net zoals honing maken handwerk is.
Dana Linssen