Saverio Costanzo

Saverio Costanzo brak in 2004 door met private. Met in memoria di me lijkt hij een geheel andere richting te zijn ingeslagen. Deze keer geen film over grote wereldproblemen als het Palestijns-Israëlisch conflict, maar een intiem drama over twee jongemannen die een nieuw leven proberen op te bouwen binnen de muren van het klooster. De Filmkrant sprak de Italiaanse regisseur op het festival van Berlijn.

Heeft u een religieuze achtergrond? Ik ben Italiaan, ik kom uit Rome. Alles is religie om ons heen. Wij Italianen zijn allemaal door de katholieken opgevoed. Maar van binnen ben ik niet gelovig. Mijn moeder wel. Maar ze heeft mij nooit onder druk gezet, ze heeft mij de keus gelaten.

Waarom heeft u dan een film willen maken met zo’n sterke religieuze thematiek? in memoria di me mag dan wel draaien om de keuze die iemand maakt om in het klooster te gaan en priester te worden, maar ik ben meer geïnteresseerd in de humanistische aspecten daarvan dan in de religieuze. Ik ben Andrea. En ik ben Zanna. De vragen die zij zich stellen, zijn vragen waar ik ook mee zit. Dat zijn geen vragen over het geloof, of God bestaat of niet. Het zijn existentiële vragen. Wat betekent het om een mens te zijn? ‘Wat’ te zijn?

Of het zin heeft een doel in het leven te hebben? Ja. Wat betekent het om keuzes te maken. Zelfs een kleine beslissing kan ingrijpend zijn. De keuze om een familie beginnen, wat betekent dat? Wat heeft dat voor gevolgen? Dat is voor mij het uitgangspunt van deze film en dat heeft weinig met religie te maken. De omgeving natuurlijk wel. De architectuur van het klooster is katholiek en daar zit een zekere arrogantie in. Alles is perfect. En daarom is het leeg. Er zit geen menselijkheid, geen leven in. In mijn regie heb ik die perfectie proberen te volgen. Ik heb alles koud willen maken. Want dat is het katholicisme. Koud. Omdat het perfect is, is het koud. Spiritualiteit niet. Die is warm. Dat is ook de tegenstelling tussen Zanna en Andrea. Zanna zoekt de warmte, de spiritualiteit. Andrea is religieus in de klassieke zin. Hij zoekt de perfectie. Hij zoekt de zekerheid van het kloosterleven omdat hij zichzelf niet meer wil verliezen. Hij zoekt naar zekerheden waar hij op kan bouwen.

Als we het over het maken van keuzes hebben, waar hebben we het dan over? Over vader worden? Ja, bijvoorbeeld. Vader worden. Of zelfs een film maken. De vraag gaat over vrijheid. De abt zegt ook tegen Zanna; "De meesten verlangen niet naar vrijheid. Die willen slaven zijn." Veel mensen weten niet hoe ze om moeten gaan met hun vrijheid. Dat is misschien pervers, maar er zit wel een waarheid in. Dat is overigens niet van mij, maar van Dostojevski, De gebroeders Karamazov.
En Zanna, Zanna gelooft in de kus. Oftewel, vergeet de liefde niet. Dat is toch het centrale thema: wat betekent de liefde? En hoe moeilijk is het om lief te hebben. Om iemand anders lief te hebben zonder voorbehoud, zonder te vragen aan de ander om perfect te zijn.

Op wie lijkt u het meest, op Andrea of Zanna? Soms voel ik me, helaas, verwant met Andrea. Ik heb wel respect voor hem, maar liever zou ik als Zanna willen zijn. Dat is wat ik zou willen bereiken in mijn leven. Zijn zoals Zanna. Ik heb moeite met lief hebben. Ik ben vaak egoïstisch, vraag dingen aan anderen alleen uit eigenbelang. Sommigen hebben het talent om eenvoudigweg lief te hebben. Die vragen niets van een ander. Dat zijn kunstenaars. Maar zo ben ik niet. Ik moet aan mezelf werken, voortdurend.

Hoe doet u dat? Door te denken. Misschien denk ik wel te veel. Zanna hoeft dat niet.

Andrea zoekt de zekerheid van het geloof, van het kloosterleven. Waar houdt u zich aan vast? In mijn persoonlijke leven… Deze film is erg ambitieus. Eigenlijk weet ik heel weinig over het leven. Maar ik dwing mijzelf om een film te maken als deze, omdat ik mezelf nogal middelmatig vind. Ik gebruik mijn werk om beter te worden, om mezelf te overstijgen. Een film maken is een soort oefening. Om mezelf uit mijn dagelijkse routine te halen. Deze film is niet vanzelf gekomen. Ik heb er behoorlijk mee geworsteld en ik wilde hem op een gegeven moment zelfs niet meer maken. Maar er was toch iets dat me voortdreef.

Waar heeft u dan zo mee geworsteld? Ik was bang om de dingen onder ogen te zien. Mijn eigen persoonlijkheid. Maar soms kun je niet anders. Ik begrijp nu dat dat de enige manier is om een film te maken. Dat is de enige manier om verder te kunnen gaan. En nu het achter de rug is voel ik me veel vrijer.

Er is een kamertje waar een man in woont die ziek is… Een kamertje dat moeilijk te openen is, ja. Die man is het geheim dat we allemaal in ons hebben. En ik heb vele kamertjes in mijzelf. Net als Zanna en Andrea. Je zou ook kunnen zeggen dat deze man de dood is. We moeten allemaal sterven, op een bepaalde manier. Als die zieke dood gaat verandert alles. Voor Zanna, voor Andrea, voor iedereen. Misschien bestaat de man niet eens, ik weet het niet. Misschien is hij een heilige.

Aan het einde van de film zien we Andrea naar buiten gaan. Hij twijfelt of hij weer naar binnen moet gaan, het klooster in. Maar het moment waarop hij dat doet zien we niet. Hij is er ineens weer. Ik heb het wel gedraaid. Maar in de montage vond ik het niet nodig. Ik vond zelfs dat het verhaal daardoor onderuit werd gehaald. Voor mijn gevoel gaat hij niet terug. Hij gaat door, naar een volgend hoofdstuk. Hij gaat verder, niet terug.

Ziet u overeenkomsten met uw vorige film private? Ook al was de manier van draaien volkomen anders, er zijn grote overeenkomsten. private ging over vrijheid. Die familie leefde in vrijheid tot het moment waarop de Israëlische soldaten hun huis bezetten. Om die vrijheid terug te krijgen moesten ze hun waardigheid zien te hervinden. Dat lukt, vooral de vader. Waardigheid in tijden van oorlog betekent vrijheid. In in memoria di me gebeurt eigenlijk het omgekeerde. Een man gaat naar een plek waar hij zijn eigen vrijheid opgeeft. Hij geeft zijn vrijheid aan het klooster in de hoop een nieuwe vrijheid te vinden. Bevrijding. Maar ook spanning: ik heb het toch een beetje als een thriller proberen te draaien, net als private. Het zijn de twee kanten van hetzelfde verhaal. Misschien komt er nog een derde.

Wat opvalt is dat er in beide films een groot contrast is tussen de wereld buiten en binnen. private speelde zich vooral af in het huis van die Palestijnse familie. De boze buitenwereld waarin het echte conflict zich afspeelt kregen we bijna niet te zien. En hier gebeurt iets vergelijkbaars. We zien alleen de wereld binnen, de wereld van het klooster. Dat klopt ja. Maar je voelt dat die wereld daarbuiten er wel is. Wellicht is dat het centrale thema in mijn werk: de botsing tussen de innerlijke wereld van de mens en de wereld daarbuiten.

Jeroen Stout