Sarah Ticho en Niki Smit over Soul Paint VR

Kippenvel. Een brok in de keel. Het gaat je aan het hart. Vlinders in je buik. Emoties ontstaan niet alleen in je brein, maar zitten ook in je lijf. Wat voel je, kan je vragen. Maar als je de VR-bril opzet om in Soul Paint te duiken is de vraag: wáár voel je het in je lichaam? Waarna je speels wordt uitgenodigd een kleurrijke avatar, een soort emotie-spiegelbeeld van jezelf te creëren.

Ik wil niets afdoen aan de andere bijzondere ervaringen in het nieuwe Nu:Reality-programma dat in acht speciaal hiervoor ingerichte filmzalen in het land te zien is. Maar het al meermalen onderscheiden Soul Paint – onder meer een speciale juryprijs op SXSW 2024 – is wat mij betreft toch de grootste blikvanger.

Via een videoverbinding heb ik een geanimeerd gesprek met Sarah Ticho en Niki Smit, de regisseurs van deze Nederlands-Britse productie. Ik kan daarbij de verleiding niet weerstaan om te beginnen met: “Waar voel je het, als je aan Soul Paint denkt?”

Smit denkt er even over na, om dan te concluderen: “Zoals met de meeste emoties zit het in mijn torso, deels in mijn borst en deels in mijn maag.” Het heeft volgens hem te maken met spanning en focus, checken of alles in orde is. Waar Ticho aan toevoegt: “Een leuke vraag. Het is een project dat me veel plezier geeft. In het Westen denken we vaak dat ons hoofd en ons hart met elkaar in conflict zijn. Maar wanneer ik aan Soul Paint denk, vind ik het juist heel mooi dat die twee samenvloeien, dat er een diepe emotie is in hoofd, borst en buik.”

Ze vervolgt: “Veel van mijn vrienden krijgen nu kinderen, en ik denk dat zij daar ook zo over praten. Dat je diep in je lichaam weet dat je iets wilt creëren. Zo zie ik Soul Paint ook, als iets dat we in de wereld brengen en dat groeit en zijn eigen gedachten en gevoelens meebrengt.”

Dansen met je verdriet
De VR Deep, een onderwaterervaring op het ritme van je ademhaling, was een eerdere regie van Smit die hem rond 2017 samenbracht met de Britse Ticho. Die laatste verbleef toen als curator enige tijd in Australië, had daar Deep gezien, en kwam als producent bij het team van dit “ongoing project“, zoals Smit het noemt. Tot hun verrassing ontdekten Sarah Ticho en Niki Smit dat de ideeën die ze op dat moment aan het uitwerken waren wonderwel op elkaar aansloten.

Ticho had in Australië gezien hoe VR in de welzijnssector werd gebruikt. Ze ontmoette er ook een onderzoeker die haar kennis liet maken met body mapping, een creatieve en therapeutische techniek waarbij je als het ware een emotionele kaart van je lichaam tekent of schildert. Traditionele body mapping wordt onder meer gebruikt bij de behandeling van trauma, ptsd en chronische pijn. Ticho dacht aanvankelijk aan body mapping in VR als onderwerp voor een PhD, maar toen dat niet doorging besloot ze er zelf verder mee te gaan.

Smit legde zich toe op het gebruik van lichaamstaal in VR-situaties. Tijdens zijn opleiding nieuwe creatieve technieken had hij ook veel van theater meegekregen. “De magie dat het niet alleen je ogen en je empathie zijn die je verbinden met een kunstwerk, dat je geen buitenstaander bent, maar dat je er met je hele lichaam bij betrokken bent. In een theaterruimte kan je de ademhaling van de acteur horen, je kan het zweet ruiken.”

Toen ze zagen hoe mooi de dingen waar ze mee bezig waren op elkaar aansloten, werden ze enthousiast. “Wat als je zou kunnen dansen met je verdriet?”, droomde Ticho. Zo werd rond 2020 de kiem gelegd voor Soul Paint, dat vervolgens met steun van gedragswetenschappers en onderzoekers is gemaakt. Ticho had van haar idee om body mapping toe te passen in een VR al een paar prototypes gemaakt, maar er ontbrak nog iets. Smit voegde er een manier aan toe om de speler met diens emoties als het ware naar binnen te halen, op een expressieve en speelse manier, en daarbij het gevoel te geven de controle te hebben.

De betrokken speler
In veel VR-installaties zie ik dat het vooral een kwestie van rondkijken en ervaren is, maar bij Soul Paint merkte ik dat je er als speler veel meer bij betrokken bent. Het kan zelfs de moeite waard zijn Soul Paint meerdere malen te ‘spelen’, zodat je er meer in groeit en je er ook meer van meeneemt naar het echte leven. Het is een ervaring die je als het ware uitnodigt de acteur in je eigen verhaal te zijn.

Het is een plaats waar game en kunst elkaar vinden. Waar Smit wel aan toevoegt dat VR een heel eigen medium is. Het is geen verlengstuk van film of games. “Belangrijk is het feit dat je er helemaal zelf in bent. Het geeft de unieke mogelijkheid iets te realiseren wat weer verbinding maakt met ons lichaam.”

Ticho merkt daarbij op dat Soul Paint niet alleen wordt aangeboden als een ervaring voor het algemene publiek, maar dat er ook concreet wordt gewerkt aan mogelijke therapeutische toepassingen. “Ja, daar zijn we inderdaad mee bezig”, bevestigt Smit. “Begin volgend jaar doen we een pilot met acht ziekenhuizen in Australië. En ook in Nederland zijn we in gesprek. Ik denk dat het om allerlei redenen belangrijk kan zijn. De zorg staat onder grote druk, en we moeten op zoek naar manieren die preventief werken, die mensen leren zichzelf beter te beschermen en beter in het leven te staan.”

In dat verband noemt hij Soul Paint een flexibele ervaring die allerlei verschillende vormen kan aannemen, afhankelijk van de emotie waarmee je er instapt. Waarbij hij ook de stress bij de jeugd aanstipt. Een tienerjongen bijvoorbeeld zal niets van therapie of yoga moeten hebben, maar met het spelen van games is hij vertrouwd, en dit lijkt daar veel op. “Dus”, zo vat Smit het samen, “waarom niet iets dat verslavend is omvormen tot iets wat je veerkrachtiger maakt.”

Je eigen kunstwerk
Maar de nietsvermoedende bezoekers die in het Nu:Reality-programma in Soul Paint duiken zullen niet aan een therapeutische toepassing denken. Wat willen de makers deze nieuwsgierigen meegeven?

Ticho meent dat het vooral mooi is dat je met kunst mensen op zoveel verschillende manieren kan ontmoeten. “Je gaat naar een filmzaal en je ontdekt dat jij het deze keer zelf bent die het verhaal vertelt, in plaats van te luisteren naar dat van anderen. En daarnaast is het natuurlijk een ervaring die je meeneemt, en die aanleiding kan zijn voor heel andere gesprekken met de mensen die je kent. Het kan mensen op een andere, speelse en meer creatieve manier voor elkaar laten voelen. In een wereld waarin we zo in beslag genomen zijn door onze computers en telefoons, kan het belangrijk zijn om je daar weer een beetje van los te maken en weer een beetje meer gevoel te hebben voor de mensen om je heen.”

Smit is er trots op dat het vooral ook een kunstwerk is. “Het spreekt echt die taal. Net als bij een schilderij of een film, waar je ook je eigen gevoelens in terug kan zien, waardoor je weet dat je niet alleen bent. Ik vind het belangrijk dat Soul Paint deze functie van traditionele kunst op een eigen manier voortzet. Je neemt nu zelf als speler plaats in de bestuurdersstoel. Het kunstwerk gaat over jou en je maakt het zelf.”

Kleuren
Zelf was ik bij het schilderen van mijn emoties nogal onzeker over de kleuren die ik moest kiezen. Want ik voel er in werkelijkheid geen kleur bij, dus ik was bang dat het nogal cliché zou worden. Vandaar mijn vraag of die kleuren bij deelnemers heel verschillend uitpakken, of is er een soort gemeenschappelijk palet?

Ticho vindt dit een interessant aspect. “We hebben nooit labels of vaste betekenissen op de kleuren willen plakken. Het kan voor iedereen iets anders zijn, ook afhankelijk van je omgeving of de cultuur waarin je opgroeit. Voor sommige mensen is dit heel intuïtief, voor anderen juist niet.” Waarbij Smit me in dit verband al eens had verteld dat het wel zo is dat de kleur geel wereldwijd met een geluksgevoel wordt geassocieerd. De zon misschien?

Die avatars, de vaak kleurrijke gevoelsbeelden die de bezoekers in Soul Paint van zichzelf schilderen, worden – mits mensen daar toestemming voor geven, uiteraard – verzameld in een soort bibliotheek. Zijn er plannen om ook een verdere studie te maken van de verschillende manieren waarop mensen hier hun emotieportret creëren?

“Nu nog niet, maar misschien wel met een volgende versie”, aldus Smit. Ticho gaat hier graag nog wat verder op in. “In die nieuwe versie kan je toestemming geven om deel uit te maken van die research, die we ook willen delen met het publiek.” Als voorbeeld noemt ze dat het interessant kan zijn om te zien of mensen in Shanghai verliefd worden op dezelfde manier schetsen als in Nederland. Welke manieren gebruiken mensen om hun emoties te verbeelden? “We werken daarbij ook samen met wetenschappers.” Maar ze voegt er wel aan toe dat het zeker niet de bedoeling is om kunst en wetenschap hier helemaal van elkaar te scheiden.

Ik merk daarbij op dat het meest aansprekende deel van de ervaring voor mij het moment was dat je ook een aantal andere emotieportretten te zien krijgt en hoort wat de makers daarvan er over vertellen. Wat mij nieuwsgierig maakt naar de reacties van mensen na het beleven van Soul Paint. Smit viel het op dat mensen onverwacht open zijn als ze uit die ervaring stappen. “Ze vertellen dan niet alleen wat ze zojuist hebben meegemaakt, maar ook andere dingen over hun leven. Aan het eind van de dag hebben volstrekt vreemden weer allerlei verhalen met ons gedeeld.”

Als voorbeeld haalt hij de reactie aan van een deelnemer die na het overlijden van diens schoonmoeder die herinnering had meegenomen in Soul Paint. Wat daardoor een heel ontroerende ervaring werd. Over het moment waarop je tegen het einde weer in jezelf kan stappen en dan je geschilderde emoties letterlijk van je af kan schudden, vertelde deze deelnemer: “Het zien van al dat verdriet waar ik de laatste paar maanden mee had rondgelopen, en hoe ik dat nu op de grond kon laten vallen, was voor mij een krachtige, helende metafoor. De tranen stroomden over mijn gezicht.”

Grenzen oplossen
Ticho en Smit hebben ook hun eigen avatars met hun verhalen toegevoegd, al was dat aanvankelijk niet gepland. Wat mij brengt bij de vraag: hoe zit het met jullie eigen ervaring, wat heeft Soul Paint jullie zelf gebracht?

Ticho haalt als voorbeeld schaamte aan, wat in het Verenigd Koninkrijk nogal een ding is. “Waar je het dus wel of juist niet over hebt tijdens een etentje. Maar door nu meer te zien van de menselijkheid van anderen is bij mij het gevoel versterkt dat we er meer over kunnen praten en dat die grenzen kunnen oplossen. Als ik zelf iets moeilijks voelde, was het altijd alsof ik een lading bakstenen op mijn schouders had. Die bakstenen zijn niet verdwenen, maar misschien kan ik daar nu beter mee omgaan.”

Smit maakte zelf Soul Paint-schilderingen van de pijn toen hij hernia had. Door daar als het ware met zijn handen over te denken, kreeg hij een soort visueel vocabulaire van verschillende soorten pijn. Een tintelende pijn bijvoorbeeld, is als sterretjes. “Dus ik vraag me nu af of dit, als je verder traint, niet behulpzaam kan zijn bij revalidatie bijvoorbeeld. Dat vind ik een spannend idee.”

Op dit moment werken Smit en Ticho aan een meer ambitieuze versie van Soul Paint. In de huidige zit je als het ware in een eenpersoonsbubbel, maar het is de bedoeling die wereld groter te maken. Dat je in een landschap komt waar je ook andere avatars kan ontmoeten. Die uitbreiding van Soul Paint zal in New York in première gaan, waarna er tournees gepland zijn voor het Verenigd Koninkrijk, Nederland en ook verder internationaal.

Soul Paint is als onderdeel van Nu:Reality – Deep Dive: Bewustzijn in VR t/m 4 februari 2026 te zien in Eye Filmmuseum (Amsterdam), Lux (Nijmegen), De Schuur (Haarlem), LantarenVenster (Rotterdam), Natlab (Eindhoven), Concordia (Enschede), Filmhuis Den Haag (Den Haag) en Slachtstraat Filmtheater (Utrecht).