IDFA 2024: Petra Costa over Apocalypse in the Tropics

In Apocalypse in the Tropics toont Petra Costa destructieve krachten die zich ophouden in de schaduwen van de Braziliaanse politiek. De film levert een topografie van het evangelisch fundamentalisme in het land en laat zien hoe apocalyptisch denken zich in het nationaal bewustzijn heeft genesteld. “Terwijl ons land rechtser en rechtser wordt, probeer ik me te weren met nieuwsgierigheid en empathie.”

De Braziliaanse regisseur Petra Costa ontving een Oscar-nominatie voor haar gedurfde documentaire The Edge of Democracy (2019), een essayistische ontleding van de opkomst van populisme en fascisme in de Braziliaanse politiek. Costa verweefde daarin haar eigen levensverhaal met de tumultueuze gebeurtenissen die Brazilië toentertijd opschudden: de eerste termijn van de (onterecht) van corruptie betichte president Lula da Silva en de afzetting van president Dilma Rousseff.

Juist door de persoonlijke invalshoek wist Costa het circus van de Braziliaanse politiek te ontstijgen. The Edge of Democracy werd een universeel verhaal over de extreemrechtse golf die de wereld over leek te gaan. De film bood zo ook perspectief op politici die in Amerika, Nederland en Hongarije aan de macht kwamen.

Met het presidentschap van Jair Bolsonaro in de achteruitkijkspiegel is Costa nu terug met een minstens even indrukwekkende documentaire. Ook Apocalypse in the Tropics (Apocalipse nos trópicos) gaat over de verderfelijke politiek van de rechterflank, al biedt deze film een heel ander perspectief op de machtsstructuren die onder het oppervlak van de Braziliaanse politiek opereren. In plaats van nog een film over Bolsonaro en zijn partij, richt Costa de lens op de sinistere krachten achter zijn politieke façade. Ze dook in de wereld van het evangelisch fundamentalisme en vond een culturele, religieuze en politieke beweging met een groeiende invloed op de Braziliaanse maatschappij.

Haar hoofdpersoon is tv-evangelist Silas Malafaia, een ambitieuze figuur met een gevaarlijk verhaal, die precies lijkt te weten wanneer hij in de schijnwerpers moet stappen en wanneer hij zijn stromannen naar voren moet schuiven om zijn gedachtegoed te presenteren. Apocalypse in the Tropics toont hem als de architect van een nieuw Brazilië: ultraconservatief, reactionair en destructief. Costa incorporeert Malafaia’s religieuze wereldbeeld in haar film via het apocalyptische narratief van de Openbaring van Johannes. Zo gaan schilderijen die het einde der tijden verbeelden op kritische wijze in dialoog met machtsbeluste mannen die de prille Braziliaanse democratie willen vernietigen.

Was er een exact moment waarop u wist: religieus fanatisme in Brazilië is een sterk genoeg onderwerp voor een film? “Dat heeft een tijd geduurd. Het eerste aanwijsbare moment was in 2016, toen we al aanvoelden dat de Braziliaanse democratie in een staat van crisis verkeerde. Ik trok met mijn crew naar de hoofdstad om in het parlement te filmen. Daar troffen we geen politici aan, maar evangelisten die de zetels van de beleidsmakers aan het zegenen waren. Ik vroeg aan de pastor die de ceremonie leidde wat er met de Braziliaanse democratie zou gebeuren. Hij antwoordde dat god alle problemen zou oplossen, dat god alleen het land kon besturen, en dat de oplossing zich zou aandienen zodra een goddelijk figuur het presidentschap op zich zou nemen. Een paar meter buiten het gebouw troffen we nog een absurd tafereel aan: een massa evangelisten en prominente politici, waarvan eentje declameerde dat god de trias politica zou moeten overnemen en Brazilië zou moeten reinigen van al het tuig. Dat moment is me altijd bijgebleven, maar kreeg ik niet in The Edge of Democracy verwerkt. Ik was ook niet van plan om nog meer Braziliaanse politiek te filmen – ik was totaal uitgeput door dat proces.”

Wat bracht u dan toch weer aan het filmen? “De covid-epidimie in 2020. Opnieuw voelde het alsof we getuige waren van een historisch moment dat vastgelegd moest worden. Daarom pakten we de camera weer op, met name in de armere buurten van São Paulo. In dat materiaal viel ons de sterke aanwezigheid van evangelische leiders in deze gemeenschappen op. Zij geven de hulp die de staat niet meer biedt: ze komen niet alleen met spirituele raad maar ook met voedsel en gezichtsmaskers. We besloten die evangelische aanwezigheid verder te onderzoeken en kwamen zo bij Silas Malafaia terecht.”

U zoekt vaak gevreesde en gehate mensen op. Hoe is het voor u om met dit soort kwaadaardige figuren in een kamer te staan? “Dat is sinds The Edge of Democracy wel veranderd. Ik kan me nog herinneren hoe ontzet ik was toen ik aan die film begon. Ik stak mijn interviews daardoor behoorlijk hartstochtelijk en intens in. Al snel realiseerde ik me dat het niet de beste strategie was. Nu laat ik me leiden door mijn oprechte nieuwsgierigheid. Terwijl ons land rechtser en rechtser wordt, probeer ik me te weren met nieuwsgierigheid en empathie. Vier jaar van mijn leven wijden aan een film over Bolsonaro kon ik overigens niet opbrengen. Ik had al vier jaar opgeofferd om de nachtmerrie die de Braziliaanse politiek heet te filmen. Het was precies die theologische laag die het oversteeg. Dat hielp me om de realiteit behapbaar te maken.”

In uw film is Bolsonaro eigenlijk een onbeschreven blad waar Malafaia zijn theocratische idealen op kan projecteren. Daardoor zet u de machtsverhoudingen binnen de Braziliaanse politiek in een ander daglicht. Ik kan me voorstellen dat het een uitdaging was om de politieke situatie van uw land inzichtelijk te maken voor een internationaal publiek, terwijl u ook uw Braziliaanse kijkers in het achterhoofd houdt. “Dat namen we enorm serieus. Daarom duurt het zo lang om een film te maken. Vier jaar lang loop je rond met die ballast, met de gigantische verantwoordelijkheid om dat historische moment vast te leggen. Brazilië heeft geen langetermijngeheugen. Het is een land dat zijn eigen archief van het slavernijverleden heeft verbrand. Toen ik opgroeide verlangde ik al naar dat geheugen, naar herinneringen aan dingen die nooit opgeslagen zijn. Daardoor zie ik het nu als mijn verantwoordelijkheid om getuige te zijn van grootse gebeurtenissen, om ze vast te leggen, zodat ze niet vergeten en herhaald worden.”

Komt daar ook de persoonlijke voice-over vandaan? Die essayistische laag zorgt voor een vorm van verdieping die misschien wel noodzakelijk is in een politieke film als deze. “We probeerden die voice-over eerst nog te mijden, omdat het een van de lastigste onderdelen van een documentaire is. Het is een nachtmerrie om een goede voice-over voor een documentaire te schrijven. Tijdens de montage kwamen we er echter achter dat er iets ontbrak. Zo deden de schilderijen ook hun intrede, als een soort tussenspelen.”

Waar kwam die fascinatie met de apocalyptiek eigenlijk vandaan? “Ik was altijd al gefascineerd door dat concept. En het werd alleen maar sterker in de tijd van de pandemie. In Brazilië sprak men de hele tijd over apocalyptische taferelen. Het was het woord dat de tijdsgeest wist te vangen – een nogal fatalistisch narratief. Ik had nooit echt onderzoek gedaan naar de achterliggende betekenis van het woord. Daarom ben ik Openbaring van Johannes gaan lezen. Het is een fascinerend boek, het meest filmische boek van het Nieuwe Testament. Als je het gelezen hebt, zie je het overal in terug: in cinema, in muziek, in schilderkunst. De westerse kunstgeschiedenis is doordrenkt met de apocalyptiek. Zelfs Marx had het in zijn achterhoofd toen hij zijn teksten schreef. Zo is die laag ook in deze film geslopen.”

In uw persmap schrijft u expliciet dat deze film niet gaat over de dood van de democratie, maar dat het een visioen is van hoe zij kan sterven. Waarom is het zo belangrijk voor u om dat onderscheid te benadrukken? “Democratie is echt nog niet dood. Ik zou niet eens willen zeggen dat het nu al aan het sterven is. Maar als de dingen doorgaan zoals ze nu gaan, dan zal het niet meer werken als een geldig systeem. En dat is zo prachtig aan het concept democratie: het is een levend, organisch concept. Het is het mooiste idee dat de mensheid ooit in het leven heeft geroepen, de vastberadenheid om ook met je vijanden samen te kunnen leven. Maar hoe is dat nog mogelijk in het huidige kapitalistische systeem? Zonder regulering maken plutocratische techgiganten de dienst uit. Een dozijn mensen verdient meer dan negentig procent van de wereldpopulatie bij elkaar opgeteld. En die mensen helpen ons de verdoemenis in met de aanstaande klimaatcatastrofes. Zo kan het niet langer.”

Apocalypse in the Tropics is te zien op IDFA 2024. Kijk op idfa.nl voor tickets en tijden.