Oleg Sentsov ontvangt Sacharov-prijs

Afgelopen dinsdag nam Oleg Sentsov in het Europees Parlement de Sacharov-prijs voor de mensenrechten in ontvangst. De Oekraïense filmmaker kreeg die voor zijn kritiek op Poetin en de Russische bezetting van Oekraïne en zijn strijd voor de vrijheid, die hij voortzette zelfs nadat hij tijdens een showproces door het Russische regime werd veroordeeld met twintig jaar celstraf. Na vijf jaar en een hongerstaking die hem bijna het leven kostte, kwam hij op 7 september vrij tijdens een gevangenenruil. Tijdens zijn verblijf in Straatsburg sprak de Filmkrant met Sentsov.

Over politiek praat hij liever niet, laat Sentsov weten. Ten eerste omdat hij zijn filmwerk en activisme strikt gescheiden ziet. “Activisme is een reactie op het onrecht dat ik meemaak. Films maken is een creatieve bezigheid waarin ik op zoek ga naar wat de mens beweegt, z’n gevoelsleven.” En daarbij: “Ik heb net vijf jaar in een kooi gezeten, een doos. Dan weet je niet meer wat er speelt. Over president Zelensky of wat de Oekraïense regering allemaal moet doen, daar kan ik op dit moment niets over zeggen.”

Oleg Sentsov (1976) is op uitnodiging van het Europees Parlement in Straatsburg, waar hij verlaat de Sacharovprijs in ontvangst nam die hem vorig jaar november werd toegekend voor zijn fundamentele verdediging van de vrijheid. Dat deed hij onder andere door zich fel uit te spreken tegen de Russische inval van de Krim, direct nadat de Oekraïense president Viktor Janoekovytsj tijdens de Euromaidan-protesten in 2014 het land ontvluchtte. Sentsov (maker van het internationaal gelauwerde Gaamer) werd kort na de annexatie gearresteerd op verdenking van terrorisme en zonder bewijs tot twintig jaar in de Labytnangi gevangenis aan de Arctische Oeral. Daar staakte hij zijn verzet niet: door onder andere een hongerstaking van 145 dagen vroeg hij vanuit zijn cel aandacht voor het onrecht in Oekraïne.

De fysieke prijs nam Sentsov in ontvangst voorafgaand aan de LUX Film Prize-verkiezing, de jaarlijkse filmprijs waarmee het Parlement de Europese film een hart onder de riem steekt. Sentsov deed dat namens alle Oekraïners, legde de filmmaker de volgende dag uit: “Ik ben zeker niet de enige die onder het Russische bewind lijdt. Sterker nog: door alle Oekraïners te noemen wil ik de aandacht ook een beetje van mij af halen. Er zitten nog steeds mensen vast, de Krim is nog steeds geannexeerd. Dat er over mij geschreven en gepraat wordt, is prima. Maar laat het daar niet bij. Er moet nog veel meer gebeuren: families zijn verscheurd door die oorlog, onschuldigen zitten nog altijd vast.”

Sinds zijn vrijlating is Sentsov continu onderweg om zijn verhaal te doen. Om de internationale gemeenschap te bedanken voor hun steun – zijn vrijlating werd onder andere door de European Film Academy en Amnesty International bevochten. Maar ook om te vertellen over hoe hij behandeld werd: “De Russische gevangenis is erop gericht je je waardigheid te ontnemen, je tot een beest te maken. Ik had nog een beetje geluk dat ik een high profile case was en dus niet fysiek werd mishandeld. Maar ’s nachts werd er bijvoorbeeld om de twee uur met een zaklamp in mijn ogen geschenen – officieel om te zien of ik nog leefde, maar het was natuurlijk gewoon een treitertechniek. Als ze je niet fysiek kunnen vernederen, dan via psychologische en verbale dwang. Je wordt gebroken op de manier die ze het best bij je vinden passen.”

Om zich staande te houden schreef de filmmaker veel. “Je kan je bijna niet voorstellen hoe dat voelt – al die leegte en dode tijd in zo’n Siberisch kamp. Ik zat in isolatie, helemaal alleen. Je zou kunnen zeggen dat schrijven me een beetje menselijke waardigheid gaf. Daarbij wilde ik bewijs hebben van mijn tijd in de gevangenis. De Russische autoriteiten willen dat niemand weet hoe het daar aan toe gaat, maar ik wil er niet over zwijgen. Naast een fictieroman en twee korte verhalen bundels die ik schreef, heb ik ook een dagboek bijgehouden tijdens mijn hongerstaking. Dat begon ik op de derde dag, toen bijna als vanzelf de gedachtes opborrelden. Wanneer je zo uitgehongerd bent komen de gedachtes vanzelf en heb je ook geen filter meer – het is een niets ontziend boek geworden, ook voor mezelf.”

Dat dagboek moest Sentsov verbergen, want elke dag werden zijn geschriften nauwkeurig gecontroleerd. “Fictie schrijven mocht, maar een dagboek bijhouden niet. Ik heb het dus in mijn cel verstopt en schreef in verhulde taal. Die bewakers zijn geen high IQ guys, dus ik kon af en toe wel met wat wegkomen. Daarbij heb ik mijn handschrift onleesbaar gemaakt, waardoor de kampleiding op een gegeven moment dacht: het zal wel. Zo heb ik ook vijf filmscenario’s geschreven, waarvan er drie al klaar zijn om verfilmd te worden. Een daarvan is door bevriende theatermakers opgevoerd. Ze wilden mijn naam levend houden tijdens mijn afwezigheid. Daar ben ik dankbaar voor.”

Ook de vele steunbetuigingen uit de filmwereld bereikte de filmmaker in de gevangenis. De internationale filmwereld zette zich in door onder andere een vrijlatingsbrief te sturen naar president Poetin en de Russische machthebbers, onder andere ondertekend door Ken Loach, Wim Wenders en vanuit Nederland Jos Stelling, Els van der Vorst en Alex van Warmerdam ondertekend werd. “Ik voelde het in de lucht en het deed me goed. Al was ik soms wel somber: ik weet nog dat ik te horen kreeg dat ik de Sacharov-prijs had gewonnen. Ik was toen in een heel slechte gezondheid door de hongerstaking en dacht: leuk, maar al krijg ik nog twintig van die prijzen ik zit hier nog steeds vast en kom er niet zomaar uit. Zo raast de geest van een gevangene.”

Nu hij vrij is, wil Sentsov weer aan het werk. Ten eerste door Rhino af te maken, de film waar hij in 2014 voor zijn arrestatie aan werkte. “Het is een film over Oekraïense jongeren in de jaren negentig. Een misdaadthriller, maar die wel over het gevoelsleven van een wildebras gaat. Het hoofdpersonage is iemand die fysiek sterk is maar daarachter een grote gevoeligheid heeft – vandaar de naam: Rhino, neushoorn. Voor de Euromaidan-opstand én vervolgens die inval en mijn gevangenschap hadden we een budget bij elkaar van ongeveer een miljoen. Daarmee gaan we nu in productie: we zijn op dit moment aan het casten en ik hoop volgend jaar september op de set te staan.”

Pratend over Rhino dwaalt het gesprek toch richting politiek. “Natuurlijk is alles wat Europa op dit moment doet niet voldoende om een einde te maken aan die illegale bezetting. Er zijn sancties aan Rusland opgelegd, maar dat is niet genoeg. Aan de andere kant: Poetin heeft een troefkaart met zijn natuurlijke gasbronnen waarvan wij, in Europa en de Oekraïne, afhankelijk zijn. Hoe dat allemaal moet, weet ik niet. Maar hoe het nu is kan het in ieder geval niet langer doorgaan. Ik kan niet meer naar de Krim. Mijn thuis. Dat klopt natuurlijk niet.”