Lichting 2024: Husam Zakaraya over REM-slaap

Deze zomer interviewt Filmkrant pas afgestudeerd filmtalent van verschillende academies. Husam Zakaraya (ArtEZ Zwolle) maakte een gelaagde animatiefilm die in slechts vier minuten tijd wijd vertakkende culturele en existentiële associaties oproept. “De beperkte tijd maakt de ervaring intens.”

Het is een bekend idee, dat het universele pas aanspreekt als het is geworteld in het specifieke en lokale. Daardoor wordt het herkenbaar en daardoor worden de universele thema’s die de kunstenaar wil overbrengen, navoelbaar en reëel.

Dit verklaart deels hoe de korte animatie REM-slaap van Husam Zakaraya, met zijn associatieve beelden en overgangen, toch overkomt als duidelijk één geheel. Er zijn universele thema’s in het spel – met name oorlog en het zoeken naar zingeving – maar de film voelt geworteld. Ook al laat hij veel, zo niet bijna alles open.

In een toelichting schrijft Zakaraya dat zijn animatiefilm, die de Academieprijs won van de ArtEZ Academie voor Art & Design Zwolle, was gebaseerd op zijn ervaringen als Syrische vluchteling, het bloedblad van Al Tadamon in Damascus (waarbij ten minste 41 burgers werden geëxecuteerd door het Syrische regime) en de situatie in het Midden-Oosten, “waar thema’s als lijden, oorlog en dood dagelijkse realiteit zijn.”

Maar waar een film die, pakweg, de specificiteit van New York gebruikt voor een universeel verhaal over liefde wil dat de kijker zich zo overtuigend mogelijk in New York bevindt, doet Zakaraya iets anders. REM-slaap bevindt zich overal en nergens. Niet voor niets is de film, waarvoor de maker inspiratie opdeed bij animatoren als William Kentridge en Richard Linklater, ook gebaseerd op Zakaraya’s dromen. En roept REM-slaap ook zelf een droomstaat op. Zie de titel.

En dus wordt Syrië niet genoemd. In plaats daarvan omarmt Zakaraya de meervoudige symboliek van de associaties die het bij hem oproept. Van vallende bom tot ploeterende mestkever. Wat misschien helpt verklaren hoe zijn film – grenzeloos open vanuit deze persoonlijke worteling – zo veel betekenis weet samen te ballen in slechts vier minuten. En met de lengte van een popliedje toch bijna voelt als een symfonie.

Vier minuten is kort. Hoe heb je daar zoveel in gekregen? “Het compact maken van complexe ideeën is natuurlijk een uitdaging. Het dwingt me om elk element zorgvuldig te selecteren, zodat ik de kern van ideeën en emoties overbreng. Sowieso kan ik me krachtiger uitdrukken met beelden, symboliek en muziek dan met woorden. Het biedt meer vrijheid. Zo kan ik grote thema’s en diepe emoties communiceren zonder uitgebreide uitleg.”

Als je meer tijd en geld had gehad, had je REM-slaap dan langer gemaakt? “Nee. Vier tot vijf minuten is precies genoeg. Meer wordt al gauw saai. De beperkte tijd maakt de ervaring geconcentreerd en intens.”

Het muzieknummer dat je gebruikt, ‘Tension’ van Komiku, is heel bepalend. Hoe heb je die gevonden? “Ik zocht muziek die spanning en mysterie oproept, met een repetitief ritme. Dat laatste was erg belangrijk. Ik vond ‘Tension’ in het Free Music Archive. Ik wist meteen dat dit het perfecte gevoel opriep.”

Het klinkt als een tikkende klok. “Ja dat ‘tik, tik, tik’ creëert de spanning en onrust die ik zocht. Het past ook bij het ritme van mijn animatie. En daaraan heb ik nog geluidseffecten toegevoegd.”

Zoals de hartslag. “Ja. En bijvoorbeeld de huilende baby.”

Dat zijn diep menselijke geluiden. En dat universele zit in je hele film. Tegelijkertijd schreef je over de inspiratie door je verleden als Syrische vluchteling en door de moordpartij bij Al Tadamon in 2013. Je noemt dat in REM-slaap niet. Waarom niet? “Dat van Al Tadamon is pas aan het licht gekomen in 2022, toen ik al veilig in Nederland zat. Daardoor maakte het nog meer indruk. Het riep allemaal herinneringen op en ik begreep opeens dingen die ik had gezien. Maar ik wilde dat niet letterlijk navertellen. Ik wil de kijker meenemen op een emotionele reis door de complexiteit van het menselijk bestaan. En symbolisch, associatief en intuïtief vragen stellen over wat het einde betekent. Kunnen we betekenis vinden in dit chaotische leven?”

Ik had ook religieuze associaties bij sommige beelden. Zoals de man met de hoed, die misschien een religieuze figuur is? Of de man die reikt naar de hand van God, maar hem niet kan aanraken. En het citaat van Ali [de eerste sjiitische imam] aan het einde. “Ik snap dat, maar ik heb er zelf geen directe religieuze bedoeling mee. Die man die naar de hand van God reikt, verwijst natuurlijk naar het fresco van Michelangelo. Maar het kan ook de zoektocht naar betekenis en het begrijpen van hogere machten in het algemeen symboliseren. En voor anderen de zoektocht naar zichzelf.”

Het kan ook de hand van Boeddha zijn. “Bijvoorbeeld. Het maakt niet uit. En die man met de hoed, ja, daar zou je een religieuze figuur in kunnen zien. Of gewoon een autoriteitsfiguur. Of misschien de getuige van deze gebeurtenissen. Of een insect – het geluid van een vlieg zit eronder.”

Ja en het beeld is zo vaag dat je er geen specifiek individu in kunt herkennen – en inderdaad zelfs een vlieg. Is dat altijd jouw tekenstijl geweest of heb je dit speciaal zo gedaan voor deze animatie? “Dat is bewust zo gekozen voor deze film, om de grens tussen realiteit en dromen te vervagen. Door impressionistische en realistische elementen te combineren, hoop ik dat het aanvoelt als een droom. Samen met de titel, REM-slaap. En ook het citaat van Ali ibn Abi Talib versterkt dat, door te stellen dat de meeste mensen als het ware slapen. Pas bij de dood, suggereert dit citaat, worden we echt wakker en zien we de werkelijkheid zoals die is.”

Hoe past voor jou het beeld van de mestkever hierbij? Ik zag er een grapje in, omdat hij na die autoriteitsfiguur komt. “De mestkever heeft verschillende betekenissen, afhankelijk van de cultuur. Het verwijst naar Sisyphus in de Griekse mythologie. Bij de oude Egyptenaren is het een metafoor van transformatie. Terwijl je in het Westen misschien als eerste aan Kafka’s Metamorfose denkt. En je mag er ook een grapje in zien. Het maakt niet uit, je kiest je eigen symboliek. Weet je, als ik in woorden kon vertellen waar het over gaat, had ik de film niet hoeven maken. Muziek, geluid en beelden zullen bij iedereen andere associaties oproepen. Omdat we nu eenmaal uit verschillende culturen komen, kunnen symbolen andere betekenissen hebben. Ik waardeer juist die diversiteit in interpretatie. Mijn doel is om ruimte voor persoonlijke interpretatie te bieden en toch een sterke emotionele band te creëren.”

Dat beantwoordt dan ook mijn eerste vraag, hoe je zo veel in vier minuten hebt kunnen krijgen: doordat alles meer dan één betekenis heeft. “Precies, laag op laag.”

---

REM-slaap is eind september te zien in de Studentencompetitie op het Nederlands Film Festival.