Lichting 2020: Rashel van der Schaaf over Ich bin der Fluß

'De Donau is hier én daar’

Ich bin der Fluß

Het hele najaar interviewt de Filmkrant vers afgestudeerd filmtalent van verschillende academies. Rashel van der Schaaf (HKU) neemt voor haar documentaire Ich bin der Fluß de rivier de Donau als hoofdpersoon: “Een rivier is een multi-personage met meerdere verschijningen, genders en karakters.”

Het kon bijna niet missen met een team dat bestaat uit cameraman Jaap Mar Diemel, producent Dobber Bolhuis, en HKU-begeleider Bea de Visser, dat de afstudeerfilm van regisseur Rashel van der Schaaf iets met water van doen heeft. Van der Schaaf studeert aan de HKU af met de steengoede documentaire Ich bin der Fluß, een documentaire essay waarin ze de Donau afvaart, van het Zwarte Woud tot aan de Zwarte Zee. De hoofdpersoon is de Donau zelf, die zij via een poëtische voice-over (in het Duits, Hongaars en Roemeens) letterlijk een stem geeft. Van der Schaaf: “Ik heb geprobeerd me te verplaatsen in de rivier en vanuit hem naar de wereld te kijken. Ik heb hem als mens benaderd: hij wordt geboren, groeit op en verdwijnt weer. Je ziet een soort levenscyclus.”

Rashel van der Schaaf (foto: Jaap Mar Diemel)

Via Google Maps bereidde Van der Schaaf de tocht voor. “De locaties heb ik gekozen vanwege hun thematische, historische of culturele waarde, maar vooral omdat ze uitdrukking moesten geven aan een bepaald gevoel of de staat van zijn van de Donau.” Ze begint haar film bij de oorsprong, tussen de besneeuwde boomtoppen van het Duitse Zwarte Woud. “Daar is hij nog klein, onderzoekend en speels”, zegt ze. “Later wordt hij breder en krijgt hij te maken met dammen en vrachtschepen, die zijn natuurlijke verloop verstoren. Ik zie hem als een wezen met een eigen manier van redeneren. Een personage dat jong én oud is en vanuit allerlei perspectieven tegelijkertijd kijkt. Wij volgen hem vanaf de bron, maar hij bevindt zich op hetzelfde moment óók aan het einde in de Zwarte Zee.”

Verstilling
Aanvankelijk wilde ze een portret over een andere rivier maken. Van der Schaaf: “Omdat ik een periode in Oeganda ben geweest voor een opdrachtfilm, dacht ik als eerst aan de Nijl. Al snel bleek dat productioneel te ingewikkeld, dus toen ben ik gaan kijken naar rivieren binnen Europa. De Rijn en de Donau bleven over. Ik kende Oost-Europa niet goed, dus daar was ik benieuwd naar. De Donau heeft een rijke geschiedenis en doorkruist wel tien landen.”

Ich bin der Fluß

Hij komt onder andere door Boedapest. Daar staat langs de waterkant een rij met bronzen schoenen. “Dat is een monument,” legt Van der Schaaf uit. “Het zijn zestig paar bronzen schoenen en ze dienen als gedenkteken voor de joden die daar zijn omgebracht. Ze moesten hun schoenen uittrekken voordat ze werden geëxecuteerd.”

In het grootste deel van de film kijken we vanuit de rivier naar de omgeving. Soms onder water, soms vanuit een boot en soms half in het water. In het begin is het water helder, maar dat verandert al gauw. “Ik ben verliefd geworden op dat troebele water,” verzucht Van der Schaaf. “Doordat je niet veel ziet is er ruimte om na te denken. Anders ben je toch vooral bezig met: oh daar een plantje, oh daar een steentje, oh daar een visje. Dat is een romantisch idee over water. De momenten waarop je niets specifieks ziet, bieden rust. En die verstilling helpt om de teksten van de voice-over tot je te laten doordringen.”

Rechtspersoon
Je voelt in Ich bin der Fluß een kritische blik op de westerse omgang met de natuur en de zorg om klimaatverandering. Toch wordt Van der Schaaf niet moralistisch: “Ik wil vooral dat je je verbindt met de rivier om vervolgens hopelijk ook naar jezelf te kijken en naar hoe wij de natuur behandelen. Klimaatverandering is nooit de hoofdmoot geweest. Eigenlijk was de aanleiding een rechtszaak in Nieuw-Zeeland, waar een rivier de status kreeg toegewezen van rechtspersoon.”

In 2014 tekenden de overheid van Nieuw-Zeeland en de Maori een overeenkomst waarin de rechten van de Whanganui-rivier werden vastgelegd. De rivier wordt nu beschouwd als een ondeelbaar en levend geheel, van de bron tot aan de zee, inclusief de zijrivieren. “In het westen zien we een rivier als iets functioneels. Iets waar wij boven staan, wat we kunnen gebruiken en naar onze hand kunnen zetten. De inheemse bevolking van Nieuw-Zeeland heeft een andere relatie met de natuur. Zij willen de spirituele en culturele waarde waarborgen. Ik probeer in mijn film eigenlijk te laten zien hoe zij ernaar kijken en welke band zij ermee hebben. Een uitspraak van de Maori was een belangrijke inspiratiebron: ‘The river flows from the mountains to the sea / I am the river, the river is me.’ Die betekenis wil ik ook aan de Donau geven.”


Ich bin der Fluß is geselecteerd voor de studentencompetitie van het NFF en is van 9 t/m 13 december samen met de andere geselecteerde films online te zien.