Niels Fokkens over Zwitserlevengevoel

In de reeks Lichting 2018 interviewt de Filmkrant de hele zomer vers afgestudeerd filmtalent van verschillende academies. Deze week vertelt Niels Fokkens (Hogeschool voor de Kunsten Utrecht) over zijn egodocument Zwitserlevengevoel. “De film is geen aanklacht, maar ik was wel op zoek naar waar het schuurde. Er is niks mis met tradities, maar: wanneer wordt zoiets een uitsluitingsmechanisme?”

Afstudeerder Niels Fokkens werd uit Nederlandse ouders in Zwitserland geboren. Daar groeide hij op in Appenzell Ausserrhoden, een provincie waarin eeuwenoude tradities nog altijd het dagelijks leven bepalen. In eerste instantie klinkt dat vredig: cultureel hoogtepunt is de jaarlijkse vaandelceremonie en bestuurlijke beslissingen worden door bewoners zelf genomen via plenaire stemmingen op het dorpsplein. Maar wie voorbij de vredigheid kijkt, ziet ook een rigide samenleving die geen dissonante stemmen tolereert en buitenstaanders uitsluit. Uit onvrede vertrok Fokkens daarom op jonge leeftijd naar Nederland, waar hij na wat omzwervingen op de HKU belandde als mediastudent. In zijn film Zwitserlevengevoel keert hij terug naar zijn geboorteland en onderzoekt waarom hij het er daar altijd zo benauwend vond.

Niels Fokkens

Waarom wilde je een documentaire maken over het land waar je altijd al een hekel aan had? “Ik ben een groot fan van documentaires waarin de maker zijn persoonlijke band met een onderwerp onderzoekt. De films van Marc Schmidt bijvoorbeeld. Juist door zijn vriendschap met hoofpersoon Matthijs, wordt De regels van Matthijs zo’n indringend en urgent portret. Toen ik over mijn afstudeerfilm begon na te denken, kwam ik dus al snel uit bij mijn geboortestreek. Het is een gekke plek. Heel gesloten en hiërarchisch, én tradities uit de middeleeuwen zijn er nog altijd belangrijk. De droom van elke jongen is om als vaandeldrager door de stad te marcheren en familiezwaarden gelden er als identificatie bij officiële verkiezingen. Toen ik jong was kon ik daar absoluut niet tegen en op m’n zestiende ben ik er halsoverkop weggegaan. Hoe zou ik dat allemaal beleven wanneer ik terugkeerde? Dat was de vraag die ik me in de film stelde.”

Je doet dat door lokale tradities te tonen. Alleen: de jongen van de vaandelceremonie heeft een sigaretje in z’n mond, de stemmingsronde bij de landsgemeinde, waarmee de dorpsbewoners direct politieke kwesties beslechten, toon je als een langdradig proces. Moeten we die focus op de knulligheid ervan als een aanklacht nemen? “Nee, maar ik was wel op zoek naar waar het schuurde. Er is niks mis met tradities, maar: wanneer wordt zoiets een uitsluitingsmechanisme? Neem het vrouwenstemrecht bijvoorbeeld. In Zwitserland werd dat begin jaren zeventig ingevoerd, maar via de landsgemeinde hebben mannen het in Appenzell Ausserrhoden tot de jaren negentig tegengehouden. Uiteindelijk moest de federale overheid ingrijpen om het door te voeren. Kan je je dan nog op tradities beroepen? En houden die een gemeenschap dan echt bij elkaar? De kwestie van het vrouwenstemrecht sluimert vandaag de dag nog steeds. Tijdens het draaien werd ik door iemand benaderd die off the record beweerde dat mannen daar nog altijd boos over zijn. Als het kon, zouden ze het zo weer terugdraaien.”

Een opmerkelijke scene is de stemmingsronde over de komst van een ziekenhuis. Daar wordt letterlijk over beslist via een handentelling op het plein. “Ja, een langdradig proces. Maar wel een hele belevenis. Het hele dorp verzamelt zich op het plein en dan kan iedereen het woord nemen. Normaal spreken er dan een of twee mensen, maar nu wel acht. Dat ziekenhuis werd als een ingrijpende kwestie ervaren, dus het ging er hard aan toe. Omdat ik zelf de cameravoering deed, was ik daar de hele dag in de weer. Een hectische dag in de brandende zon. Wanneer de voor en tegens uiteen zijn gezet, mag iedereen z’n hand opsteken en kijkt de burgemeester welke beslissing de voorkeur heeft. En dan is het beslist. Heel simpel. Het is trouwens niet zo dat de provincie die ik portretteer representatief is voor heel Zwitserland, hoor. Als ik deze film in Bern zou vertonen, zouden ze met evenveel verbazing kijken.”

Zwitserlevengevoel

Ben je nu deze film klaar is, ook klaar met je Zwitserleven? “Een deel van mijn leven heb ik inderdaad afgesloten, maar volgens mij is er nog veel meer te vertellen. Een van mijn inspiratiebronnen is de documentaire Image Problem (2012) van de Zwitserse filmmakers Simon Baumann en Andreas Pfiffner. Daarin onderzoeken de twee wat ze het Zwitserse imagoprobleem noemen: dat de rest van de wereld bij Zwitserland meteen aan schimmige bankrekeningen en belastingontduiking denkt. Het was een controversiële film toen die uitkwam, maar won uiteindelijk wel een prijs op het Locarno Festival. Zoiets zou ik willen doen. Waarom zijn Zwitsers zo geobsedeerd door Swiss quality bijvoorbeeld? Dat is een keurmerk dat aan producten van Zwitserse makelij verleend wordt en een belangrijk symbool waar Zwitsers hun identiteit aan ontleden. Hoe zit dat allemaal achter de schermen? Dat intrigeert me wel.”

Diverse afstudeerfilms zullen te zien zijn op het Nederlands Film Festival dat van 27 september tot en met 5 oktober plaatsvindt in Utrecht.